Πέτρος Θέμελης :«Πρέπει να δραστηριοποιηθεί η αρχαιολογική υπηρεσία.Είμαι πρόθυμος να βοηθήσω σε ότι θέλουν»
Σταύρος Φωτόπουλος: «Ο κόσμος δεν είναι ενημερωμένος. Πρέπει να γνωρίζουμε τους θησαυρούς που είναι δίπλα μας»
Ερωφίλη – Ίρις Κόλλια: «Ο Δήμος Πύργου να κάνει μία προγραμματική σύμβαση μαζί μας, ώστε να μας βοηθήσουν να κάνουμε μελέτες ανάδειξης του Αρχαίου Επιταλίου»
Της Μάντως Ρέβελου
Νομός Ηλείας. Ένας Νομός προικισμένος από τη φύση με τις υπέροχες δυτικές ακτές που βρέχονται από το Ιόνιο πέλαγος, δάσημοναδικής ομορφιάς και πάνω από 70 αρχαιολογικούς χώρους μεγάλης ιστορικής σημασίας. Ένας Νομός, που αν είχαμε εκμεταλλευτεί όλα αυτά που μας έχει χαρίσει η φύση απλόχερα, θα μας καθιστούσε, ίσως από τους πιο τουριστικούς νομούς σε όλη την Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό, αφού ζούμε δίπλα στην κορωνίδα της Αρχαίας Ελλάδας, την Αρχαία Ολυμπία. H «ΠΡΩΤΗ» ξεκινάένα ταξίδι. Ένα ταξίδι στο «χθες» και στο «σήμερα» ανακαλύπτοντας μαζί τους αρχαιολογικούς χώρους «διαμάντια» που οι περισσότεροι από εσάς ίσως και να μην γνωρίζετε. Το ταξίδι μας ξεκινά σήμερα με το Αρχαίο Επιτάλιο.
Η «ΠΡΩΤΗ» επισκέφθηκε τον αρχαιολογικό χώρο, τον οποίο δύσκολα καταφέραμε να τον εντοπίσουμε αφού οι λιγοστές πινακίδες που υπάρχουν είναι φθαρμένες. Ωστόσο αυτό το οποίο συναντήσαμε, σε καμία περίπτωση δεν πρόδιδε, ότι σε αυτό το σημείο, βρίσκεται ένας πολύ σημαντικός αρχαιολογικός χώρος.
Εικόνες πλήρους εγκατάλειψης. Η πόρτα για να εισέλθεις στο χώρο είναι ανοιχτή και η βλάστηση είναι τόσο πυκνή που με τα βίας μπορείς να δεις τα ευρήματα που ανακαλύφθηκαν το 1967 από τον σπουδαίο Αρχαιολόγο-Ιστορικό της τέχνης και Καθηγητή Πανεπιστημίου κύριο Πέτρο Θέμελη.
Από το 1967 μέχρι το 2022 έχουν ήδη περάσει 55 περίπου χρόνια. Πέραν της περίφραξης που έγινε, ο αρχαιολογικός χώρος του Επιταλίου παραμένει στην κατάσταση που τον άφησε ο Πέτρος Θέμελης. Στον λόφο Ντάρντιζα, όπου υπάρχει η άποψη πολλών αρχαιολόγων ότι υπήρχε το κλασικό αρχαίο Επιτάλιο, δεν έγιναν ποτέ ανασκαφές για την επαλήθευσή της. Στους λόφους «Αγιωργήτικα-Μπαρκέικα» οιανασκαφές του Π. Θέμελη για το Μυκηναϊκό Θρύο, παρέμειναν ημιτελείς, δίχως ναυπάρξει συνέχεια. Το 2015 το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο (Παράρτημα Αθηνών) σε συνεργασία με την Αρχαιολογική μας Υπηρεσία, πραγματοποίησε έρευνα πεδίου στην περιοχή του Επιταλίου, όπου μέχρι και σήμερα δεν έχει γίνει η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων στα ευρήματα.
ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΕΠΙΤΑΛΙΟ
Αρχές του 1967 και η κατασκευή του αρδευτικού έργου της πεδιάδας του Επιταλίου από το φράγμα του ποταμού Αλφειού στην θέση Φλόκα, βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη. Δυτικά της Ε.Ο. Πύργου – Κυπαρισσίας και σε μικρή απόσταση από αυτήν, κάτω από τον λόφο του Αι Γιώργη (τα «Αγιωργήτικα»), γίνονται οι χωματουργικές εργασίες του κύριου αρδευτικού αγωγού, σε ένα έδαφος γαιώδες-αργιλώδες, που θα μεταφέρει νερό του Αλφειού από το φράγμα Φλόκα στο δευτερεύον αρδευτικό δίκτυο. Τότε τα εκσκαπτικά μηχανήματα που εργάζονται νότια και κοντά στην οδογέφυρα της Ε.Ο. του Αλφειού, σκοντάφτουν σε λίθινες κατασκευές καλυμμένες από χώμα. Η πεποίθηση ότι βρέθηκαν αρχαιότητες ήταν πλέον αναμενόμενη αφού από το ίδιο έργο είχαν εντοπιστεί αρχαιότητες στην Σαλμώνη, στο Φλόκα και το Στρέφι του νομού Ηλείας. Το αρχαίο Επιτάλιο, που ο Αλφειός προστάτευσε με τις προσχώσεις του για εκατοντάδες χρόνια, κατά αυτόν τον τυχαίο τρόπο βλέπει μετά από μεγάλο διάστημα πάλι το φως του ήλιου. Το τότε Υπουργείο Δημοσίων Έργων, υπεύθυνο για την κατασκευή του αρδευτικού έργου, χρηματοδοτεί την ανασκαφική έρευνα που αναλαμβάνει να εκτελέσει η Ζ΄ Εφορεία της αρχαιολογικής υπηρεσίας με έδρα την Αρχαία Ολυμπία. Η ανασκαφική έρευνα θα γίνει από τον αρχαιολόγο Πέτρο Θέμελη[1] ως υπεύθυνο, με την βοήθεια των συναδέλφων του Γ. Μάντζιο και Ιω. Ψυχογιού ενώ η αρχιτέκτων Ευγ. Καστρίδου επιμελήθηκε τα σχέδια των κατόψεων των ευρημάτων.
ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Στην περιοχή του σύγχρονου Επιταλίου, 5Km νότια του Πύργου, η παρουσία του υγρού στοιχείου ήταν πάντα έντονη και πολύμορφη. Βόρεια του οικισμού και σε μικρή απόσταση, διέρχεται ο Αλφειός, ο μεγαλύτερος σε μήκος και όγκο νερού ποταμός της Πελοποννήσου. Με πηγές στον Ταΰγετο, μήκος 112 Km και λεκάνη απορροής 3.600Km2, ο Αλφειός αφού διασχίσει τους νομούς Αρκαδίας, Αχαΐας και Ηλείας εκβάλει στο Κυπαρισσιακό κόλπο, 3,5Km περίπου δυτικά του Επιταλίου. Είναι ο μεγαλοπρεπής, ήρεμος Αλφειός, που στην ελληνική μυθολογία παραστάθηκε σαν ερωτύλος και αισθηματίας θεός, ισάξιος όλων των άλλων θεών. Γιός του Ωκεανού και της Τιτανίδας Τηθύος, ο εραστής της Αρέθουσας, διέσχισε για χάρη της το Ιόνιο φθάνοντας στις ακτές της νήσου Ορτυγίας στην Σικελία. Κατά το παρελθόν ο Αλφειός αποτελούσε τον φόβο και τρόμο για τους Επιταλιώτες γεωργούς με τις συχνές καταστροφικές πλημμύρες του κατά τους χειμωνιάτικους και τους πρώτους ανοιξιάτικους μήνες. Η κατασκευή όμως αρχικά του φράγματος βαρύτητας του παραπόταμου Λάδωνα το 1951 κοντά στα Τρόπαια και αργότερα η κατασκευή του φράγματος εκτροπής (αρδευτικού) Φλόκα κοντά στην Αρχαία Ολυμπία, περιόρισαν δραστικά την παροχή του. Το 1965 η διευθέτηση της κοίτης του κάτω ρου του ποταμού με αναχώματα και συρματοκιβώτια απομάκρυναν οριστικά τον κίνδυνο πλημμυρών. Πριν την υλοποίηση των προαναφερθέντων έργων, ο Αλφειός εναπόθετε στις εκβολές του κάθε χρόνο ~2,5 εκατομμύρια τόνους φερτών στερεών, δημιουργώντας συνεχώς εκτεταμένες προσχώσεις με παράλληλη μετατόπιση της ακτογραμμής δυτικότερα. Έτσι σε διάστημα 21/2 χιλιετιών περίπου, οι εκβολές μετακινήθηκαν δυτικότερα από το Αρχαίο Επιτάλιο κατά ~3,5Km. Δυτικά η εύφορη Επιταλιώτικη πεδιάδα με έκταση πάνω από 40.000 στρ. μετά την αποξήρανση της λίμνης, σημαντικά μικρότερη κατά την αρχαιότητα. Στο τέλος της, μία εκτεταμένη παραλία με αμμοθίνες σε επαφή με το Ιόνιο πέλαγος, που απετέλεσαν και τον τελικό φυσικό φραγμό της τ. λίμνης. Το μεγάλο άνοιγμα του Ιονίου πελάγους όταν δέχεται δυνατούς νότιους και δυτικούς ανέμους, συντελεί στην ανάπτυξη μεγάλων κυματισμών που το ύψος τους ξεπερνά τα 6 μέτρα. Νοτιοδυτικά η μεγάλη λίμνη Αγουλινίτσας, με επιφάνεια που κυμαινόταν αναλόγως εποχής μεταξύ των ~25.000 και ~36.500 στρ. Είναι η λίμνη που μέσω φυσικών διεργασιών (δράση Αλφειού, θάλασσας, ανέμων, ρευμάτων, τεκτονικών ρηγμάτων) άρχισε να δημιουργείται από την Πρώιμη Ελλαδική περίοδο και υπήρχε κατά τους Κλασικούς χρόνους, πιθανά με μειωμένη επιφάνεια. Το 1970 με την ολοκλήρωση της αποξήρανσή της, η γνωστή ανά το πανελλήνιο λίμνη Αγουλινίτσας, κυριολεκτικά “σβήστηκε από τον χάρτη”[2]. Ανατολικά του Επιταλίου ορθώνεται η Ντάρντιζα με μέγιστο ύψος ~175m, το βουνό με το μοναστήρι και το πλήθος αρχαιολογικών ευρημάτων, κατάφυτο από ελιές και πεύκα. Μέρος του σύγχρονου Επιταλίου έχει δομηθεί στους πρόποδες της Ντάντιζας. Στο υγρό στοιχείο και στις απαρχές δημιουργίας της λίμνης, οφείλει πιθανότατα το όνομά του το Μυκηναϊκό Θρύο που εντοπίστηκε από τον Π. Θέμελη στους λόφους «ΑγιωργήτικαΜπαρκέικα» βόρεια του σημερινού Επιταλίου. Η ονομασία Θρύον προέρχεται πιθανότατα από την αρχαία ονομασία των «βούρλων», υδροχαρή φυτά που αναπτύσσονται ιδιαίτερα σε λίμνες, ποτάμια και ρυάκια. [3].
Η ονομασία του Επιταλίου, από το «επί θίν’ αλός», σχετίζεται με την θάλασσα που η ακτογραμμή της κατά τους κλασικούς χρόνους ήταν σε μικρή απόσταση από τον οικισμό, όπως και οι εκβολές του Αλφειού. Ο Αλφειός παρέμενε από τους αρχαίους χρόνους, το μεγαλύτερο φυσικό εμπόδιο της επικοινωνίας μεταξύ Ηλείας και Τριφυλίας στην περιοχή του παραλιακού δυτικού δρόμου. Λόγω ανυπαρξίας γέφυρας, σαν μοναδική λύση διέλευσης του Αλφειού επιλέχθηκαν τα περάσματα, οι «πόροι», με σημαντικότερο ίσως εκείνο του Επιταλίου. Η περιοχή βόρεια και δυτικά των λόφων «Αγιωργήτικα» του Επιταλίου, κυριαρχείται από ήπιες εδαφικές κλίσεις. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα η κοίτη του Αλφειού να γίνεται εδώ πλατιά και αβαθής, ενώ η ροή του νερού του κινείται με χαμηλή ταχύτητα σύμφωνα με τους νόμους της Φυσικής. Η περιοχή αποτέλεσε έτσι ιδανικό πέρασμα του Αλφειού από την εποχή του Μυκηναϊκού Θρύου. Το πέρασμα γινόταν συνήθως με ελαφρό πλωτό μέσο (την βάρκα ή το μονόξυλο), ενώ τους θερινούς μήνες η διάβαση γινόταν ακόμα με άλογο ή πεζή. Στην αρχαιότητα όπως μαρτυρά ο Πλίνιος, ο Αλφειός ήταν πλωτός σε μήκος 6.000 ποδών (=80στάδια =15.399μ), από τις εκβολές έως την αρχαία Ολυμπία. Στις εκβολές του Αλφειού (κατά την κλασική εποχή ήταν κατά Kaupert κοντά στην σημερινή γέφυρα της Ε.Ο.) τοποθετήθηκε και το άλσος με τον ναό της Αλφειονίας ή ΑλφειούσηςΑρτέμιδας, πιθανή αφιέρωση από τους Επιταλιώτες στην θεά του κυνηγιού. Στο ιερό της θεάς υπήρχαν παραστάσεις των Κορινθίων ζωγράφων Κλεάνθη και Αρήγονος ( Στράβων Η΄,343) [4].
Σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Π. Θέμελη [5] , το Αρχαίο Επιτάλιο δημιουργείται κατά τον5ο αιώνα π.Χ στους πρόποδες των λόφων «Αγιωργήτικα» σε μικρή απόσταση από τον ποταμό Αλφειό. Το Μυκηναϊκό Θρύο στο ίδιο σύστημα λόφων, τα «Μπαρκέικα», είχε σταματήσει προ πολλού να υφίσταται. Το Επιτάλιο όπως και το προγενέστερο στην ίδια περιοχή Θρύον, έχοντας στρατηγική θέση, ελέγχει τον παράλιο δρόμο της δυτικής Πελοποννήσου από Μεσσηνία προς Ηλεία και το γειτονικό πέρασμα («πόρος») του Αλφειού.
Το Επιτάλιο ευρισκόμενο νότια του Αλφειού, ανήκει στην περιοχή της Τριφυλίας, που κατά μεγάλα χρονικά διαστήματα (όπως τον 5ο αιω. π.Χ.) βρίσκεται υπό την κυριαρχία των Ηλείων (περιοικίδες πόλεις). Στην Τριφυλία οι αρχαίοι συγγραφείς περιλαμβάνουν τις εξής πόλεις: Ο Ηρόδοτος στο έργο του «Ἱστορὶαι» αναφέρει το Λέπρεον, τη Μάκιστο, τη Φρίξα, τον Πύργο, το Έπιον και το Νούδιον. Ο Ξενοφών στα «Ἐλληνικὰ» τους Λετρίνους, τους Αμφιδόλους, τους Μαργανείς, το Επιτάλιο και τη Φρίξα.
Ο Πολύβιος στο έργο του «Ἱστορὶαι» τις πόλεις Σαμικό, Ύπανα, Τυπανέαι, Βώλακα, Στυλάγγιον, Φρίξα, Επιτάλιο, Πύργο και Έπιον [7]. Ο Στράβων στο 8ο βιβλίο των «Γεωγραφικών» του για την Πελοπόννησο το Λέπρεον, τη Μάκιστο, τη Φρίξα, τον Πύργο, το Νούδιο και μια πόλη με την επωνυμία Χάα, κοντά στο Λέπρεο, η οποία, σύμφωνα με τον ίδιο δεν υπήρχε πλέον στην εποχή του. Στις παραπάνω πρέπει να προστεθεί και ο Σκιλλούς, που αναφέρεται ως Τριφυλιακή πόλη αποκλειστικά και μόνο από τον Παυσανία[7].
Τα ονόματα Τριφυλία και Τριφύλιοι δημιουργούνται μετά το τέλος του πολέμου μεταξύ της Σπάρτης και των Ηλείων, πιθανότατα γύρω στα 400 π.Χ.[8]. Οι περιοικίδες πόλεις περιλαμβάνονται μεταξύ των ποταμών του Αλφειού και της Νέδας, της περιοχής που από τις αρχές του τέταρτου αιώνα ονομάζεται Τριφυλία, αλλά και ορισμένες βόρεια του Αλφειού (Λετρίνοι, Μάργανα, Αμφιδολίακ.α). Στις αρχές του τέταρτου αιώνα, μετά την ανεξαρτησία των Τριφυλιακών πόλεων από τους Ηλείους χάρη στη σπαρτιατική παρέμβαση, η περιοχή νότια του Αλφειού παίρνει το όνομα Τριφυλία. Δημιουργείται μια κοινή εθνική ταυτότητα, που έχει σαν αποτέλεσμα την καθιέρωση πολιτικής και στρατιωτικής ενότητας με τη μορφή ομοσπονδιακού κράτους. Οι Τριφύλιοι αποκτούν και έναν πατρογονικό ήρωα, τον Τρίφυλο, ο οποίος πιθανότατα δημιουργήθηκε τη στιγμή της εμφάνισης του ομοσπονδιακού κράτους της Τριφυλίας [7][8]. Παρά την σχετική ανεξαρτησία της, η Τριφυλία, ισορροπούσε πολιτικά ανάμεσα στην Ηλεία, Αρκαδία και Σπάρτη, τους ισχυρούς της περιοχής. Η Τριφυλία παρέμεινε σύμμαχος της Σπάρτης μέχρι την μάχη των Λεύκτρων ( 371 π.Χ.) και στην συνέχεια το 369, υπό τον φόβο των επεκτατικών Ηλείων, προσχώρησε ανεπιφύλακτα στην Αρκαδική ομοσπονδία, παραμερίζοντας την παλαιά έχθρα της με τους Αρκάδες[8].
Μετά την επέμβαση του Φιλίππου Ε΄ το 218 π.Χ. η Τριφυλία και το Επιτάλιο προσχώρησαν στην Αχαϊκή Συμπολιτεία, ενώ μετά το 146 μ.Χ. ολοκληρώθηκε η Ρωμαϊκή κατάληψη. Στην βόρεια Τριφυλία όπου υπαγόταν και το Επιτάλιο, ομιλούταν η Ηλειακή διάλεκτος, λόγω της γειτνίασης με τους Ηλείους αλλά και την σε μεγάλα διαστήματα κατοχή από αυτούς. Στην κεντρική και νότια Τριφυλία επικρατούσε η Τριφυλιακή διάλεκτος.[9]
Μέχρι τις ανασκαφές του 1967 που έφεραν στο φως το αρχαίο Επιτάλιο, τα κείμενα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων αποτέλεσαν τον πυρήνα όλων των αναφορών σε κείμενα και χάρτες του αρχαίου οικισμού. Στα επόμενα κεφάλαια 3 και 4 επιχειρείται η καταγραφή της αναφοράς του Επιταλίου από την αρχαιότητα μέχρι και πριν τις ανασκαφές του 1967, σε διάφορα κείμενα και χάρτες με αντικείμενο την αρχαία Ελλάδα.
ΑΡΧΑΙΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΟ ΕΠΙΤΑΛΙΟ
ΞΕΝΟΦΩΝ
Η πρώτη και κυριότερη αναφορά στο Επιτάλιο, γίνεται από τον Αθηναίο ιστορικό Ξενοφώντα (430-355 π.Χ.) στα ΕΛΛΗΝΙΚΑ,ΙΙΙ,2,25) [10]. Αναφέρει ο Ξενοφών ότι κατά τον πόλεμο Σπαρτιατών και Ηλείων, ένα χρόνο μετά την πρώτη εισβολή των Λακεδαιμονίων στην Ηλεία το~ 402π.Χ., επανέκαμψαν με αρχηγό του στρατεύματος τον βασιλιά Άγι που εισέβαλε στην χώρα από τον Αυλώνα «…αμέσως οι Λεπρεάτες, αποστατώντες από τους Ηλείους, προσχώρησαν στις δικές του δυνάμεις, αμέσως και οι Μακίστιοι και ακολούθησαν οι Επιταλιείς»[10].
Ο Άγις πέρασε τον Αλφειό, έκαψε την Ηλεία και συνέλαβε πολλούς αιχμαλώτους, κατέστρεψε τα προάστια και τα γυμναστήρια της Ήλιδας δίχως όμως να την εκπορθήσει. Στην συνέχεια ο Άγις αποχωρώντας από την περιοχή, πέρασε πάλι τον π. Αλφειό και «… άφησε φρουρούς στο Επιτάλιο κοντά στον Αλφειό και αρμοστή τον Λύσιππο, και εξόρισε όσους ήταν από την Ήλιδα, διέλυσε τον στρατό και ο ίδιος ξαναγύρισε στην πατρίδα του» (ΙΙΙ,2,29)[10].
Για μεγάλο χρονικό διάστημα η Ηλεία δεχόταν επιθέσεις από τον στρατό του Λύσιππου. Το επόμενο καλοκαίρι οι Ηλείοι δέχτηκαν να αφήσουν ελεύθερες τις πόλεις της Τριφυλίας Φρίξα, Επιτάλιο, Λετρίνοι, Αμφιδολία, Μάργανα, Ακρωρεία και Λασιών ακόμα και το Έπιον. Έτσι έληξε και ο πόλεμος Λακεδαιμονίων και Ηλείων(ΙΙΙ,2,30-31) [10].
ΠΟΛΥΒΙΟΣ
Ο ιστορικός Πολύβιος από την Μεγαλόπολη (202-120 π.Χ.) στις «ΙΣΤΟΡΙΕΣ Δ’» περιγράφει στα κεφ. 78-80 τις επιχειρήσεις του Μακεδόνα βασιλιά Φιλίππου Ε΄ στην Τριφυλία. Ο Φίλιππος Ε΄ έφθασε στην Πελοπόννησο το 218 π.Χ. μετά από πρόσκληση της Αχαϊκής Συμπολιτεία,ς για να την απαλλάξει από την εισβολή των Αιτωλών, συμμάχων τότε των Ηλείων. Όταν οι Λεπρεάτες έγιναν κύριοι της πόλης τους από τους Ηλείους και Σπαρτιάτες, έστειλαν απεσταλμένους στον Φίλιππο για να του παραδώσουν το Λέπρεο. Ο βασιλιάς όμως κινήθηκε πρώτα εναντίον του Σαμικού που είχαν καταλάβει Ηλείοι και Αιτωλοί, το οποίο και κατέλαβε αμαχητί. «…Ο βασιλιάς αμέσως πήρε το Σαμικό και ύστερα, όταν έφθασαν και οι άλλοι σε αυτόν με σύμβολα ικεσίας, πήρε την Φρίξα, το Στυλάγγιο, το Έπιο, το Βώλακα, τον Πύργο και το Επιτάλιο. Όταν πέτυχε αυτά, ξαναγύρισε στο Λέπρεο έχοντας υποτάξει μέσα σε έξι μέρες όλη την Τριφυλία » (Δ,80, σελ.205) [11].
ΔΙΟΔΩΡΟΣ ΣΙΚΕΛΙΩΤΗΣ
Ο Έλληνας ιστορικός και συγγραφέας Διόδωρος (DiodorusSicŭlus), γεννήθηκε στο Αγύριο (Agyrium) της Σικελίας γύρω στο 80 π.Χ. και πέθανε γύρω στο 20 π.Χ. Οι περισσότερες πληροφορίες που έχουμε γι’ αυτόν προέρχονται από το ίδιο το έργο του, την Ιστορική Βιβλιοθήκη, το οποίο, όπως μας πληροφορεί στην εισαγωγή του, έγραψε κατόπιν παραγγελίας των Ρωμαίων[12]. Από τα 40 βιβλία του έργου σώζεται πλήρως μόνο ένα μέρος, ενώ το υπόλοιπο σε αποσπασματική μορφή.
Στο βιβλίο XIV [17] περιγράφεται ο πόλεμος μεταξύ Ηλείων και Σπάρτης κατά το 402π.Χ. Οι Σπαρτιάτες κατηγόρησαν τους Ηλείους ότι δεν τους επέτρεψαν να λάβουν μέρος στους Ολυμπιακούς Αγώνες και εμπόδισαν τον βασιλιά Άγι να προσφέρει θυσίες στον θεό. Έστειλαν τότε τον δεύτερο βασιλιά Παυσανία εναντίον τους με 4.000 στρατό που εισέβαλε στην Ηλεία από την Αρκαδία και κατέλαβε την πόλη Λασίων με την πρώτη επίθεση.
Οι Ηλείοι με βοήθεια 1.000 Αιτωλών στρατιωτών , υπερασπίστηκαν την Ήλιδα με επιτυχία. Η αναφορά στο Επιτάλιο γίνεται ως εξής: «… Ὁ δ´ οὖνΠαυσανίας κατ´ ἔφοδον τῆς Ἀρκαδίας ἐμβαλὼνεἰς τὴν Ἦλιν Λασίωνα μὲν φρούριονεὐθὺς εἷλενἐξἐφόδου, μετὰδὲ ταῦτα διὰ τῆς Ἀκρωρείας ἀγαγὼντὸ στρατόπεδον τέτταρας πόλεις προσηγάγετο, Θραῖστον, Ἅλιον, Ἐπιτάλιον, Ὀποῦντα » [13]. Η δεύτερη εισβολή των Σπαρτιατών στην Ηλεία έγινε με τον βασιλιά Άγι, όπως περιγράφεται από τον Ξενοφώντα (3.1).
ΣΤΡΑΒΩΝ
Ο Έλληνας γεωγράφος, φιλόσοφος και ιστορικός Στράβων (64 π.Χ. – 24 μ.Χ.) στο περίφημο έργο του ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΑ Η΄ (Πελοπόννησος) κάνει αναφορά στο Επιτάλιο και το συσχετίζει με το ΜυκηναικόΘρύο, με αναφορά στον Όμηρο. «…Την πόλη που τώρα λέει Θρύο, αλλού αποκαλεί Θρυόεσσα, “έστι δε τις Θρυόεσσα πόλις, αιπείακολώνη, τηλού επ΄Αλφειώ…”. Την αποκαλεί και πόρο του Αλφειού, επειδή σε εκείνο το σημείο είναι βατός με τα πόδια. Σήμερα λέγεται Επιτάλιο, τόπος της Μακιστίας…Το Θρύο τώρα, ή Θρυόεσσα, είναι το Επιτάλιο, αφού όλη η χώρα είναι θρυώδης, προπάντων τα ποτάμια. Και αυτό φαίνεται πολύ, ιδίως στους πόρους του ρεύματος. Μερικοί λένε ότι Θρύο είναι ο πόρος και Επιτάλιο είναι το “καλοχτισμένο Αίπυ” που είναι φυσικό οχυρό.» (Η,24, σελ.93,95)[14]. Ο Στράβων τοποθετεί τον ναό της ΑλφειονίδαςΑρτέμιδας στις εκβολές του Αλφειού.
ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΕΠΙΤΑΛΙΟ ΣΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΠΥΡΓΟΥ
Το Αρχαιολογικό Μουσείο Πύργου που λειτουργεί από τον Ιούνιο του 2013, στεγάζεται σε θαυμάσιο κτίριο νεοκλασικού ρυθμού που παλαιότερα λειτουργούσε σαν Δημοτική Αγορά της πόλης. Το 1889 ο τότε δήμαρχος Πύργου Πέτρος Αυγερινός αποφάσισε την ανέγερση του κτιρίου, προκειμένου να συγκεντρώσει εκεί τις διάσπαρτες εμπορικές δραστηριότητες της πόλης. Μελετητής του κτιρίου ήταν πιθανότατα ο διάσημος Γερμανός αρχιτέκτονας ΕρνέστοςΤσίλλερ (ErnstMoritzTheodorZiller) από την Σαξονία, που δραστηριοποιήθηκε στην χώρα μας και έβαλε τη σφραγίδα του στην οικιστική φυσιογνωμία του ελληνικού αστικού χώρου. Το κτίριο που κατασκευάστηκε στο κέντρο της πόλης, αναπτύσσεται σε τρία επίπεδα (Υπόγειο, Ισόγειο και Α΄όροφο) με δύο αίθρια, συνολικού εμβαδού 3.200m2 περίπου και καταλαμβάνει ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο. Το κτίριο στέγασε καταστήματα λαχανικών, κρεάτων και θαλασσινών μέχρι τη δεκαετία του 1960 οπότε και εγκαταλείφθηκε η χρήση του. Το σημαντικότερο κτίριο του Πύργου ανακαινίστηκε υποδειγματικά το 2005 και μετατράπηκε σε μουσείο. Στο μουσείο-κόσμημα της πόλης, παρουσιάζονται 1700 περίπου εκθέματα από όλο τον Νομό Ηλείας, που καλύπτουν το σύνολο της Ηλειακής ιστορίας από τους Προϊστορικούς, Ιστορικούς, Ελληνιστικούς και Ρωμαϊκούς χρόνους μέχρι την Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή εποχή. Το κτίριο, η μεγάλη ποικιλία των σπάνιων εκθεμάτων και η άριστη οργάνωση του χώρου, προσδίδουν στο μουσείο ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.
ΤΑ ΕΚΘΕΜΑΤΑ
Στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πύργου, εκτίθεται και ένας αρκετά μεγάλος αριθμός αντικειμένων από το Αρχαίο Επιτάλιο από τις ανασκαφές που έγιναν το 1967. Τα περισσότερα είναι της Ρωμαϊκής περιόδου και όλα από την θέση Αγιωργήτικα.
1. Στην πρώτη σχεδόν προθήκη του μουσείου, εκτίθεται το παλαιότερο ίσως αντικείμενο από το Αρχαίο Επιτάλιο, ο Μινυακός κάνθαρος (αγγείο πόσης), που σχετίζεται με το πρωτοελληνικό φύλλο των Μινύων και χρονολογείται από το 2000~1600π.Χ. (Παρόμοιος Μινυακός κάνθαρος βρέθηκε και στην Ολυμπία με παλαιότερη χρονολόγηση).
2. Σαν αντικείμενα που σχετίζονται με την υφαντουργία και εργαλεία οικιακής χρήσης, όλα Ρωμαϊκής εποχής, είναι τα εκθέματα : η βελόνη, τα πηνία για το τύλιγμα του νήματος, οι αγνύθες που ήταν τα βάρη στον αργαλειό και το άγκιστρο της ηλακάτης για το γνέσιμο του μαλλιού.
3. Ρωμαϊκής εποχής είναι και όλα τα αντικείμενα του Επιταλιώτικου κλιβάνου: Σπάτουλα και φτυάρι κλιβάνου, σφήνες κεραμικού κλιβάνου και μολύβδινοι σύνδεσμοι για την επιδιόρθωση σπασμένων πιθαριών (οι σύνδεσμοι είναι σήμερα ορατοί και στον αρχαιολογικό χώρο του Επιταλίου).
4. Λυχνάρια κεραμικά, το βασικό φωτιστικό μέσον της εποχής, Ρωμαϊκής περιόδου, μερικά με το όνομα των κατασκευαστών, αρκετά από Κορινθιακά εργαστήρια.
5. Νομίσματα: Το παλαιότερο νόμισμα που εκτίθεται είναι ο Θηβαϊκός στατήρας (379- 338 π.Χ.), αλλά το ωραιότερο ποιοτικά είναι ο στατήρας του Φιλίππου Β΄(359-336 π.Χ.) όλα Κλασικής εποχής. [Ο Φίλιππος Β΄ o Μακεδών (382 π.Χ. – 336 π.Χ.) ήταν ο βασιλιάς που έκανε τη Μακεδονία ισχυρό βασίλειο. Πατέρας του Μεγάλου Αλεξάνδρου]. Της Ρωμαϊκής εποχής είναι του Μ. Αυρηλίου (161-180 μ.Χ.), ο σηστέρσιος του Αδριανού (2ος αιώ. μ.Χ.), του ΑντωνιανούΓορδιανού (253-260 μ.Χ.) και του ΑντωνιανούΠρόβου (276- 282 μ.Χ.). Πρέπει να σημειωθεί ότι ο συνολικός αριθμός νομισμάτων που βρέθηκε στα Αγιωργήτικα είναι 142 χάλκινα και 6 αργυρά.
6. Οστέινα υπολείμματα τροφής Ρωμαϊκής περιόδου.
7. Θραύσματα γυαλιών προερχόμενα από υαλουργικό κλίβανο του τομέα Ι, Ρωμαϊκής εποχής (βρέθηκαν εκατοντάδες).
8. Μεταλλικά μικροαντικείμενα: Πόρπη ζώνης, εξάρτημα χαλινού, κοχλιάριο (κουταλάκι), Ρωμαϊκής εποχής.
9. Πρωτόγονο μουσικό όργανο από θαλάσσιο όστρακο (1ος π.Χ.-3ος αιώ. μ.Χ.)
10. Μεγάλη κεραμική χύτρα για την παρασκευή φαγητού, Ρωμαϊκής εποχής.
11.Αρρητινό πινάκιο (πιάτο) Ρωμαϊκής εποχής. Το κεραμικό πιάτο είχε εισαχθεί από την Βορειοκεντρική Ιταλία, πιθανά από την ετρουσκική πόλη Arretium (σημερινό Arezzo της Τοσκάνης). Επίσης κεραμικό πινάκιο (πιάτο) Ρωμαϊκής εποχής που είχε εισαχθεί από την Βόρειο Αφρική, την περιοχή της Λιβύης. Η εισαγωγή των πιο πάνω αντικειμένων (μάλλον θα υπήρχαν περισσότερα), δείχνει το εκτεταμένο εμπόριο με περιοχές εκτός του Ελλαδικού χώρου, γεγονός που οφείλεται και στην στρατηγικής σημασίας θέση της Ηλείας.
12. Ένα από τα σημαντικότερα και εντυπωσιακότερα εκθέματα είναι και το λίθινο οδόσημο (μιλιάριο) του Επιταλίου. Τα οδόσημα ήταν κολωνάκια στερεωμένα στο έδαφος (οδοδείκτες) με επιγραφές στην λατινική γλώσσα, τοποθετημένα σε σημαντικές οδικές Ρωμαϊκές αρτηρίες με αναγραφόμενες αποστάσεις από πόλεις. Η επιγραφή περιείχε το όνομα του αυτοκράτορα που κατασκεύασε ή συντήρησε τον δρόμο και την απόσταση από την κύρια πόλη. Το Επιταλιώτικο οδόσημο έχει επιγραφή με εννέα στίχους με αναφορά στον αυτοκράτορα Μάρκο Ούλπιο Τραϊανό, γεγονός που το χρονολογεί στο 117 μ.Χ. (υπήρξε αυτοκράτορας από το 98 έως το 117 μ.Χ.). Στο τέλος της επιγραφής αναγράφεται απόσταση 9 μιλίων(~13,5 χλμ.) δίχως να προσδιορίζεται η αφετηρία των μετρήσεων. (Για το μιλιάριοΕπιταλίου υπάρχει εκτεταμένη αναφορά της Ιστορικού και Αρχαιολόγου Σοφίας Ζουμπάκη, στην ιστοσελίδα www.epitaliotes.gr).
ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΕΠΙΤΑΛΙΟ ΣΗΜΕΡΑ
Από το 1967 μέχρι το 2021 έχουν ήδη περάσει 54 περίπου χρόνια. Πέραν της περίφραξης που έγινε, ο αρχαιολογικός χώρος του Επιταλίου παραμένει στην κατάσταση που τον άφησε ο Πέτρος Θέμελης. Στον λόφο Ντάρντιζα, όπου υπάρχει η άποψη πολλών αρχαιολόγων ότι υπήρχε το κλασικό αρχαίο Επιτάλιο (4.3.5~4.3.9), δεν έγιναν ποτέ ανασκαφές για την επαλήθευσή της. Στους λόφους Αγιωργήτικα-Μπαρκέικα οι ανασκαφές του Π. Θέμελη για το Μυκηναϊκό Θρύο, παρέμειναν ημιτελείς, δίχως να υπάρξει συνέχεια. Το 2015 το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο ( Παράρτημα Αθηνών) σε συνεργασία με την Αρχαιολογική μας Υπηρεσία, πραγματοποίησε έρευνα πεδίου στην περιοχή του Επιταλίου [DAI ATHENEA 2015-16, σελ.52].
Η έρευνα διεξήχθη με την μέθοδο της διασκόπησης (μετρήσεις με ηλεκτρική αντίσταση). Στα πρώτα, πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα της έρευνας, αναφέρονται τα εξής: «…Τοποθεσίες με μυκηναϊκή κεραμεική σημειώθηκαν προπάντων στα δυτικά του τομέα επιφανειακής έρευνας, ενώ μειώνονταν σημαντικά προς τα ανατολικά. Μια ανεστραμμένη εικόνα προκύπτει στις θέσεις που χρονολογούνται από την αρχαϊκή μέχρι την ελληνιστική εποχή, οι οποίες συναντώνται συχνά στα ανατολικά…Ανατολικά του Επιταλίου εντοπίστηκε ένας οικισμός, του οποίου η απογραφή κινητών ευρημάτων εκτείνεται σε πάνω από 15 εκτάρια (=150 στρέμματα)· τα ευρήματα φανερώνουν τη χρήση της θέσης από την προϊστορική μέχρι και την οθωμανική εποχή, ενώ η κατοίκησή της επικεντρώνεται αναμφίβολα στην αρχαϊκή και κλασική εποχή…». Η εν λόγω έρευνα δεν έχει αξιολογηθεί πλήρως, προκειμένου να συνταχθεί η επιστημονική της ανακοίνωση. Ο αρχαιολογικός χώρος του Επιταλίου με ευρήματα οκτώ αιώνων, παραμένει στην αφάνεια και στο περιθώριο. Ο χώρος έχει σοβαρές ελλείψεις σε εύκολη προσπέλαση, χώρο στάθμευσης αυτοκινήτων, διαμόρφωση τρόπου κίνησης επισκεπτών μέσα και έξω από τον χώρο, ανάδειξη και επισήμανση των αρχαιοτήτων, φύλαξης και τρόπου λειτουργίας. Το αρχαίο Επιτάλιο, το μυκηναϊκό Θρύο και οι αρχαιότητες στην Ντάρντιζα, περιμένουν την επόμενη αρχαιολογική ανασκαφή που θα συμπληρώσει, θα επεκτείνει και τελικά θα φέρει στο φως τα πάνω από συνολικά 32 αιώνες μυστικά τους.
Πέτρος Θέμελης, Αρχαιολόγος-Ιστορικός της τέχνης και Καθηγητής Πανεπιστημίου
«Το «Αρχαίο Επιτάλιο» πρέπει να το αναλάβει μία αρχαιολογική σχολή ή μία ομάδα αρχαιολόγων ή η αρχαιολογική υπηρεσία. Να αξιοποιήσειεπιτέλους αυτόν τον χώρο που είχε σκαφτεί πριν από τόσα χρόνια και είχε εγκαταλειφτεί στην τύχη του. Το Υπουργείο Πολιτισμού πρέπει να τα οργανώσει αυτά. Πρέπει να ανέβει πάνω στο λόφο και να σκάψει αυτόν τον Μυκηναϊκό ανάκτορο το οποίο είναι το πιο σημαντικό εύρημα. Η δική μου ανασκαφή ήταν σωστική, για να περάσει από εκεί το κανάλι και δεν είχα ούτε χρόνο, ούτε χρήματα, ούτε άδεια να σκάψω επάνω στον λόφο, στο Θρύον. Η γνώμη μου είναι ότι πρέπει να δραστηριοποιηθεί η αρχαιολογική υπηρεσία. Να οργανώσει μία καμπάνια και εγώ είμαι πρόθυμος να βοηθήσω σε ότι θέλουν. Δε μπορώ βέβαια να αναλάβω κανένα άλλο καθήκον πέρα από συμβουλές, γιατί έχω αναλάβει την Μεσσήνη και δεν έχω άλλον χρόνο. Αξίζει όμως τον κόπο, γιατί βρίσκεται σε ένα καίριο σημείο μεταξύ Ηλείας και παλιάς Μεσσηνίας , όπου εκεί οι Ηλείοι είχαν συγκρουστεί με τον Νέστωρα στα μυκηναϊκά χρόνια και θα έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον στο μέλλον να αξιοποιηθεί αυτός ο χώρος και να συνδεθεί κατά κάποιον τρόπο τουριστικά με την Αρχαία Ολυμπία».
Το άρθρο του Αρχαιολόγου Πέτρου Θέμελη όπως ακριβώς γράφτηκε μετά τις ανασκαφές του το 1967
Τα ευρήματα
«Μία εκτεταμένη εκσκαφή που ξεκίνησε τον Αύγουστο του 1967 και διεξήχθη ως το Νοέμβριο του 1967 βόρεια του σημερινού χωριού Αγουλινίτσα στην αριστερή όχθη του Αλφειού και συγκεκριμένα στην χάραξη του προγραμματισμένου αρδευτικού καναλιού έφερε στο φως τα ακόλουθα απομεινάρια κτιρίων. Τμήματα ενός ρωμαϊκού λουτρού (2ο αιώνας μΧ, ένα σύμπλεγμα από κτίρια και εργαστήρια, ένα καμίνι κεραμικών (1-3αιωνας μΧ), και ένα μεγάλο παραλληλόγραμμο κτίριο (21Χ11 μέτρα) του οποίου η αρχική χρίση χρονολογείται από την πρώιμη ελληνιστική εποχή έως τον 4ο αιώνα μ.Χ. Τμήματα τοίχων ενός ελληνιστικού ναού, χρησιμοποιήθηκαν αργότερα για κατασκευή άλλων κτιρίων. Βρέθηκαν επίσης πλίθινοι τάφοι από την εποχή της τελευταίας περιόδου της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Επίσης βρέθηκαν, στο αμμώδες έδαφος που κάλυπτε τους ρωμαϊκούς τάφους διάφορα προϊστορικά ευρήματα. Η τυχαία ανακάλυψη μίας αποθήκης σε έναν φυσικό θόλο (σπηλιά) στους πρόποδες του δυτικού λόφου, μας οδήγησε στο να ψάξουμε για έναν οικισμό τους ονομαζόμενους Αγιωργίτικους λόφους, ο οποίος βρισκόταν περίπου στο πάνω μέρος του χώρου της ανασκαφής. Από τα συνολικά ευρήματα-θραύσματα και αντικείμενα της προϊστορικής εποχής προέκυψαν αρκετές ενδείξεις για μία προϊστορική εποίκηση του τόπου. Τα θραύσματα αυτά ήταν περισσότερα στο ΒΑ μέρος του λόφου «Μπακρέικα», στου οποίου η πίσω πλευρά προσέφερε μεγαλύτερο κατοικήσιμο χώρο. Η ανατολική πλευρά του λόφου είχε ένα μεγάλο αριθμό χαρακωμάτων από την εποχή της Γερμανικής κατοχής. Στην ανασκαφή που πραγματοποιήσαμε φανερώθηκαν δύο χώροι ενός Μυκηναϊκού σπιτιού. Ο Α΄ χώρος (280Χ4,5μετρα) συνδεόταν μέσω μίας πόρτας με τον βόρειο τοίχο του Β΄ χώρου. Εκτός από μυκηναϊκά θραύσματα βρέθηκαν και πήλινα θραύσματα από αγάλματα. Μεταξύ αυτών δύο ανθρώπινων και το πίσω μέρος ενός ζώου. Στον δυτικό τοίχο του Β’ κτιρίου βρέθηκε μία πλίθινη μπανιέρα (ασάμινθος). Τα θεμέλια του μυκηναϊκού σπιτιού βρίσκονται πάνω στο βράχο.
Το τοπογραφικό πρόβλημα
Τα ευρήματα της προϊστορικής εποχής, ρίχνουν φως στα τοπογραφικά προβλήματα του Θρύον. Τα προβλήματα τουΘρύον, όπως την αναφέρει ο Όμηρος και στο Επιτάλιο της κλασσικής ρωμαϊκής εποχής (αναφέρεται και στον Ξενοφώντα). Φαίνεται ότι οι λόγοι Αγιωργίτικά είναι ο τόπος του Ομηρικού Θρύον. Ο οικισμός Θρύον εγκαταλείφτηκε μετά την καταστροφή του. Σύμφωνα με το τωρινό πόρισμα υπάρχει η άποψη, όπου δεν ήταν κατοικημένο στην γεωμετρική εποχή. Το όνομα του το πήρε σύμφωνα με την Ομηρική ποίηση (πηγές του Strabon) . Τα ευρήματα στο αρδευτικό κανάλι δείχνουν ότι τον 5ο αιώνα, δημιουργήθηκε στην αριστερή όχθη του Αλφειού ένας νέος οικισμός κοντά στην ακτή, σε μία στρατηγική θέση, όπου το πέρασμα του από την Ηλεία προς την Τριφυλία, μπορούσε να ελέγχεται.
Αυτός ο οικισμός εξελίχθηκε στην μετέπειτα πόλη Επιτάλιο, η οποία αρχικά αναφαίρεται από τον Ξενοφώντα. Χρησίμευε από τον Βασιλιά της Σπάρτης Αγησίλαο ως βάση για τις εισβολές του στην Ηλεία (402πΧ). Ο Φίλιππος Ε’ της Μακεδονίας σε ένα πέρασμα του, στρατοπέδευσε εκεί το 210πΧ κοντά στον Ιερό Ναό της Άρτεμις, στην Αλφειούσα. Η άποψη ότι τοΘρύον θα πρέπει να αναζητηθεί στην περιοχή των χωριών Στρέφι ή Κούκουρα θα πρέπει σύμφωνα με τα νέα ευρήματα να εγκαταλειφτεί.
Αναφορές που έχουν γίνει από το Νέστωρα σε μία εκστρατεία του θα πρέπει κατά την γνώμη μου να αξιολογηθούν, ως επιβεβαίωση της τοποθεσίας της πόλης Θρύων».
Σταύρος Φωτόπουλος, Μηχανικός-Πρόεδρος του Συλλόγου Επιταλιωτών Αθήνας*
«Το πώς θα αξιοποιηθεί αυτός ο χώρος είναι κάτι δύσκολο, διότι δεν μπορούμε να επέμβουμε γιατί είναι θέμα της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Αυτός ο αρχαιολογικός χώρος σχεδόν εγκαταλείφτηκε. Όπως το έχει αφήσει ο αρχαιολόγος κ. Πέτρος Θέμελης, έτσι και έχει μείνει. Εκτός από μία έρευνα το 2015 από την Εφορεία αρχαιοτήτων Ηλείας με το Γερμανικό Ινστιτούτο που μέχρι και σήμερα δεν έχει γίνει η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων στα ευρήματα. Θεωρώ ότι όλα αυτά είναι θέμα έλλειψης χρημάτων κυρίως. Προσπαθούν να κοιτάζουν τους βασικούς αρχαιολογικούς χώρους. Για να γίνει επισκέψιμος αυτός ο χώρος και να καταλαβαίνει και ο άλλος τι βλέπει, θα πρέπει να έχει ταμπέλες που να εξηγούν αναλυτικά το κάθε εύρημα. Δεν είναι και ο κόσμος ενημερωμένος. Πρέπει να γνωρίζουμε τους θησαυρούς που είναι δίπλα μας».
* Πρόεδρος του Συλλόγου Επιταλιωτών της Αθήνας από το 2006, όπου επιμελείται την έκδοση του εντύπου ΕΠΙΤΑΛΙΩΤΙΚΑ ΝΕΑ και την ιστοσελίδα του Συλλόγου www.epitaliotes.gr. Γεννήθηκε στο Επιτάλιο Ηλείας. Αποφοίτησε από την Σχολή Πολιτικών Μηχανικών του Εθνικού Μετσοβείου Πολυτεχνείου.
Ερωφίλη – Ίρις Κόλλια, Προϊσταμένη της Εφορίας Αρχαιοτήτων Ηλείας
«Η Ηλεία πέρα από τους βασικούς αρχαιολογικούς χώρους, έχει και πάνω από 70 κηρυγμένους αρχαιολογικούς χώρους. Ανάμεσα σε αυτούς είναι και το Επιτάλιο. Σημαντικός μεν, αλλά αυτήν την στιγμή δεν μπορεί να αναδειχθεί άμεσα. Αυτό που κάνουμε εμείς κάθε χρόνο είναι ο καθαρισμός ώστε να είναι σε μία κατάσταση πιο ευπρεπή. Δεν είναι επισκέψιμος όμως αυτός ο χώρος ουσιαστικά, όπως είδατε και εσείς. Δυστυχώς δεν επαρκούμε και για τους 70 χώρους συγχρόνως για να τους αναδείξουμε. Δεν είναι δυνατό να γίνει αυτό. Υπάρχουν κάποιοι Δήμοι που έχουν κάνει προγραμματικές συμβάσεις μαζί μας, και έχουν φροντίσει ώστε να μας βοηθήσουν να κάνουμε μελέτες ανάδειξης. Οπότε αυτοί οι χώροι, προηγούνται από τους άλλους κατά κάποιον τρόπο. Οπότε θα μπορούσε ο Δήμος Πύργου, όπου ανήκει ο αρχαιολογικός χώρος του Επιταλίου, να κάνει αυτήν την πρώτη κίνηση, όπου τώρα κάνει μία προσπάθεια για το Ποντικόκαστρο. Πρέπει να υπάρξει μία σειρά. Μία προτεραιοποίηση . Δεν είναι ότι το Επιτάλιο το έχουμε αφήσει. Το 2015 εγώ προσωπικά είχα κάνει έρευνες μαζί με το Γερμανικό Ινστιτούτο για τον περιβάλλοντα χώρο της Ολυμπίας και είχαμε εντάξει και το Επιτάλιο. Κάναμε έρευνα επιφανειακή, βρήκαμε πάρα πολλές αρχαιότητες επιφανειακές. Αυτός ήταν άλλωστε ο σκοπός της έρευνας αυτής και τα αποτελέσματα θα δημοσιευθούν τώρααφού η έρευνα ήταν τριετής και τελείωσε το 2018. Καλό θα ήταν και οι κάτοικοι εκεί να μη προβαίνουν σε καταστροφές. Δεν έχουμε και απεριόριστη δυνατότητα. Είναι πολύ περιορισμένα τα οικονομικά μας».
*Ευχαριστούμε θερμά τον κύριο Σταύρο Φωτόπουλο για την συνεργασία και για την παραχώρηση της έρευνας του για το Αρχαίο Επιτάλιο την οποία μπορείτε να την βρείτε και ολοκληρωμένη στο www.academia.edu,. Επιπροσθέτως, θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε για την συνεργασία και την παραχώρηση του άρθρου του, με τα ευρήματα της ανασκαφής του, το 1967 στο Αρχαίο Επιτάλιο, τον Αρχαιολόγο-Ιστορικό της τέχνης και Καθηγητή Πανεπιστημίου κύριο Πέτρο Θέμελη.
