(Μάιος – Ιούνιος 1821)
Η σημασία της Μάχης του Λαντζοϊου και της πολεμικής προσπάθειας του Βιλαέτη (που τον οδήγησε σε αυτό τον ηρωϊκό θάνατο) φαίνεται από το ότι στο ίδιο χρονικό διάστημα εντείνονταν οι προσπάθειες των Επαναστατών Ελλήνων να εκμηδενίσουν τις Τουρκικές βάσεις, όπως ήταν το Λάλα και η Τριπολιτσά. Στις 10 Μαϊου 1821 έλαβε χώρα η Μάχη του Λαντζοϊου, ενώ δύο ημέρες μετά, την 12η και 13η Μαϊου 1821 έγινε λίγο έξω από την Τριπολιτσά η Μάχη του Βαλτετσίου, μια μάχη που κράτησε 23 ώρες και κατέληξε σε Ελληνική νίκη.
Ο κλοιός γύρω από την Τριπολιτσά έσφιγγε και συνεχιζόνταν όλο το καλοκαίρι του 1821. Στις 17 Μαϊου συγκρούονται οι Λαλαίοι Τούρκοι στα στενά του Κατσαρού στην ορεινή Ηλεία με τον Γιώργο Γιαννιά και η αριθμητική υπεροχή των Λαλαίων επικρατεί εναντίον του Έλληνα οπλαρχηγού, του «αετού του Ωλενού» και των λίγων συμπολεμιστών του.
Ο Γιαννιάς πέφτει ηρωϊκά. Την ίδια μέρα στα Ανατολικά της Τριπολιτσάς εξέρχονται εναντίον των χωριών Δολιανών και Βερβαίνων οι Τούρκοι αλλά ηττώνται. Στις 17-18 Μαϊου γίνεται η Μάχη των Δολιανών, μια μάχη που προσφέρει τον χαρακτηρισμό του «τουρκοφάγου» στον Νικηταρά.
Κύριος στόχος η εξουδετέρωση του Λάλα
Μόνη λύση ήταν πλέον η εξουδετέρωση της επικίνδυνης εχθρικής βάσης του Λάλα. Πολύτιμες πληροφορίες για τη στρατηγική σημασία κατάληψης του Λάλα μας δίνει η Ιωάννα Διαμαντούρου.
Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά «παρά τις συνεχείς επιδρομές των Λαλαίων και την άφιξη του Γιουσούφ Πασά από τα Ιωάννινα στη Πάτρα, οι Ηλείοι είχαν συλλάβει το παράτολμο σχέδιο να τους περιορίσουν στις εστίες τους. Έτσι με αρχηγό τον δραστήριο και ικανότατο Χ. Βιλαέτη στρατοπέδευσαν στο χωριό Στρέφι, τρεις ώρες μακριά από το Λάλα.
Εκατό άνδρες του σώματος του Βιλαέτη στάλθηκαν σαν προφυλακή στο χωριό Λαντζόι, στην πεδιάδα του Λάλα. Έκπληκτοι οι Λαλαίοι από το τόλμημα των Ελλήνων όρμησαν στις 10 Μαϊου με ισχυρή δύναμη 1.000 ανδρών εναντίον της μικρής προφυλακής.
Σε βοήθεια των ανδρών που μάχονταν γενναία στο Λαντζόι εναντίον των υπέρετερων αριθμητικά Τουρκαλβανών έσπευσε από το Στρέφι ο Βιλαέτης με 100 άνδρες. Αμέσως όρμησαν οι Λαλαίοι να τον αναχαιτίσουν.
Οι αντίπαλοι συναντήθηκαν στο μύλο του Σμίλα. Παρά την πεισματώδη αντίσταση των Ηλείων, το εχθρικό ιππικό απέκοψε τον Βιλαέτη από τους συμπολεμιστές τους και όμως με 15 μόνο άνδρες συνέχισε την αντίσταση, ώσπου στο τέλος έπεσε ηρωϊκά.
Ο θάνατός του, που με αλαλαγμούς χαράς χαιρετίσθηκε από του Λαλαίους, στέρησε την Πελοπόννησο από έναν άξιο αρχηγό.
Παρά την απώλεια του Βιλαέτη, οι Ηλείοι δεν έπαυσαν να συγκρούονται με τους Λαλαίους. Στις 13 Μαϊου 1821 Γορτύνιοι υπό τον Πλαπούτα και Φαναρίτες Έλληνες υπό τον Ζαριφόπουλο και τον Χριστόπουλο κατέλαβαν την ορεινή θέση Συκιά, δύο ώρες μακριά από το Λάλα, με σκοπό να το πολιορκήσουν. Δύσκολη και ακατόρθωτη ίσως θα ήταν η επιχείρηση αν δεν έφθανε η βοήθεια των Κεφαλλονιτών.
Πράγματι στις αρχές Μαϊου 1821 τα στρατεύματα των Ολυμπίων με στρατεύματα από την Γορτυνία υπό την Γενική αρχηγία του Γιωργάκη Πλαπούτα, αναχώρησαν για το χωριό Συκιά της περιοχής Λάλα, για να συμμετάσχουν στην πολιορκία του».
Αρχηγοί των Κεφαλλήνων αγωνιστών ήσαν οι Ευαγγελής Πανάς, Ηλίας Πανάς, Γεράσιμος Φωκάς, Ανδρέας Μεταξάς και Κωνσταντίνος Μεταξάς.
Από τους Ζακυνθίους ξεχωρίζουν οι Γεώργιος Στούρτζας, Ιωάννης Πέττας, Διονύσιος Σεμπρικός και Γεώργιος Δακορός.
Μετά τη 13η Μαϊου 1821, οι Λαλαίοι δεν ξαναβγήκαν από το φρούριό τους, ενώ επέστρεψαν οι επιτιθέμενοι στον Γιαννιά στη θέση Κατσαρού.
Στις 13 Μαϊου 600 Γορτύνιοι (Καρυτινοί) υπό την αρχηγία του Γιωργάκη Πλαπούτα και 700 Ολύμπιοι υπό τον Τζανέτο Χριστόπουλο τοποθετήθηκαν στην Συκιά, λίγες ώρες από το Λάλα.
Ο Γιωργάκης Πλαπούτας συνεννοήθηκε με τους ευρισκόμενους στο Στρέφι Ηλείους και Επτανησίους (που θα συμμετείχαν και αυτοί στην εκστρατεία) για την από κοινού δράση για την πολιορκία του Λάλα.
Οι Επτανήσιοι είχαν δείξει ότι ήθελαν να συμμετέχουν στον κοινό αγώνα όλων των Ελλήνων παρότι δεν ήταν υπό Οθωμανικό ζυγό. Ήδη οι εξ Ζακύνθου Καμπασαίοι είχαν συμμετάσχει στις Μάχες του Πύργου και Λαντζοϊου.
Ενας εκ των αρχηγών από τους Κεφαλλήνους αγωνιστές που ήρθε και συμμετείχε ενεργά στη Μάχη του Λάλα υπήρξε ο Ανδρέας Μεταξάς.
Η άφιξη των Επτανησίων αγωνιστών στην Ηλεία
Στις 8 Μαϊου είχαν φθάσει οι πρώτοι Κεφαλλήνες μαζί με κανόνια από την Κυλλήνη και ειδοποιήσαν και τον Γεώργιο Σισίνη. Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός τους ζήτησε να μην έλθουν προς Πάτρα, αλλά να στραφούν προς Λάλα.
Οι επικεφαλής τους ονομάστηκαν Αρχηγοί και Στρατηγοί των ηνωμένων δυνάμεων της Επτανήσου. Οι Επτανήσιοι ή Ιόνιοι συναντώνται και ενώνονται με τους Γαστουναίους και κατευθύνονται προς τον Λάλα.
Μαζί τους σπεύδουν και οι Ηλείοι. Την 20η Μαϊου 1821 εκστρατεύουν περνώντας από τον Πύργο, όπου αρχηγός των αγωνιστών ήσαν πλέον ο αδελφός του ήρωα Βιλαέτη, Νικόλαος. Μαζί έρχονται και υπό τον Σισίνη Ηλείοι του Κάμπου.
Στις 27 Μαϊου σταματούν μεταξύ Κούκουρα (σημερινή Σαλμώνη) και Στρεφίου, ενώ Αχαιοί και Γορτύνιοι από την Δίβρη φθάνουν στο Πούσι.
Θα είναι μια οργανωμένη πολιορκία με Έλληνες από πολλά μέρη της Ελλάδας, μια πολιορκία αντάξια αυτής της Τριπολιτσάς.
Οι τρεις μάχες που έδωσαν την νίκη στο Λάλα
1η Μάχη στο «Μποτίνι Μνήμα»
Η πρώτη μάχη έλαβε χώρα στην θέση Μποτίνι Μνήμα. Στις 29 Μαϊου 1821 γίνεται η πρώτη μάχη στην θέση «Μποτίνι μνήμα», όπου επικρατούν οι Έλληνες. Επόμενος σταθμός ήταν το Πούσι, μια σειρά λόφων απέναντι στον Λάλα.
ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΜΑΧΗ
ΦΙΛΗΜΩΝ:
Σχετικά με την Μάχη στη θέση «Μποτίνι Μνήμα» γράφει ο Φιλήμων:
«Τας ημέρας αυτάς το συμβάν – η ήττα των Λαλαίων στο Μποδίνι εξηγήθη ως ο πρώτος και κάλλιστος οιωνός. Κυρίως δε, διότι οι μεν Λαλαίοι εγνώρισαν ότι θα πολεμήσωσιν του λοιπού προς εχθρόν τολμηρόν και εφωδιασμένον δια τηλεβόλων, όπερ μεγάλην εντύπωσιν έκαμεν εις τους Τούρκους. Οι δε Ηλείοι, Καλαβρυτινοί, Γορτύνιοι και Ολύμπιοι είδον ότι συστρατεύσουσι μετ’ αξιομάχων».
ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΚΑΝΕΛΛΟΥ ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗ
Οι δυνάμεις των Ελλήνων κατά τον Κανέλλο Δεληγιάννη, ανέρχονται σε 4.200 πολεμιστές.
Συγκεκριμένα 1.200 Γαστουναίοι υπό τον Σισίνη και Κ. Πετιμεζά, 300 Πύργιοι υπό τον Ν. Βιλαέτη, Α. Παπασταθόπουλο κλπ, 800 Καρυτινοί υπό τον Γεωργάκη Πλαπούτα, 700 Καλαβρυτινοί υπό τον Π. Φωτήλα, 300 Φαναρίτες υπό τον Τζανέτο Χριστόπουλο και 500 Επτανήσιοι υπό τους προαναφερθέντες αρχηγούς.
Σημαντικές μαρτυρίες για την Πολιορκία και Άλωση του Λάλα δίνει ο Κανέλλος Δεληγιάννης.
Η Δεύτερη Μάχη στου Μπαστηρά
Στις 30 Μαϊου 1821 γίνεται η Μάχη στου Μπαστηρά, κοντά στο Πούσι, κατά την οποία πέθανε από εγκεφαλική συμφόρηση λόγω θερμοπληξίας, ο Γιωργάκης Πλαπούτας, που ξεψυχά στη Νεμούτα.
Τη θέση του ως επικεφαλής των Καρυτινών (Γορτυνίων αναλαμβάνει ο αδελφός του Δημήτριος. Σε σχετικό κείμενο με ημερομηνία 2 Ιουνίου 1821 (πάντα παλαιά ημερομηνία) από τα Τρίκορφα Αρκαδίας, που υπογράφουν ανάμεσα στους άλλους ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης και ο Κανέλλος Δεληγιάννης, σημειώνεται προς τους στρατιώτες της Επαρχίας Καρύταινας που είχαν στρατοπεδεύσει στον Λάλα τα εξής:
«Εδιορίσαμεν αρχηγόν σας και κεφαλήν τον Καπετάν Δημητράκη Κολιόπουλον, αδελφόν του μακαρίτου. Ο Γιωργάκης Πλαπούτας ετάφη στη Νεμούτα Φολόης.
Η Ελληνική Επανάσταση θα στερηθεί των υπηρεσιών ενός σπουδαίου ηγέτη. Ενώ στη συνέχεια θα αναδειχθεί η μορφή του αδελφού του Δημητράκη Πλαπούτα (που θα συμμετάσχει σε πολλές μάχες και το 1833 θα φυλακισθεί στο Παλαμήδι Ναυπλίου μαζί με τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη).
Οι Έλληνες, εγκατεστημένοι στο Πούσι, προέβαιναν από το Πούσι σε μικροπροκλήσεις εναντίον των Λαλαίων. Στο πλαίσιο αυτό συνετάχθη και μια επιστολή με απειλή προς τους Λαλαίους να υποχωρήσουν. Λαλαίοι και Έλληνες προσπαθούν να κερδίσουν χρόνο, ο καθένας για τους δικούς του λόγους. Οι πρώτοι για να λάβουν ενισχύσεις από την Πάτρα. Οι δεύτεροι για να μαζευτούν περισσότεροι και να φτάσει ο νέος αρχηγός των Καρυτινών Δ. Πλαπούτας (που φτάνει μεταξύ 3 και 6 Ιουνίου).
Οι Λαλαίοι ζητούν βοήθεια από τον Γιουσούφ Πασά των Πατρών. Ο Γιουσούφ Πασάς, εκμεταλλευόμενος την αδράνεια των Ελλήνων να τον αντιμετωπίσουν μπαίνει με 500 άνδρες στις 11 Ιουνίου στο Λάλα».
Η Τρίτη Μάχη στο Πούσι
Στις 13 Ιουνίου 1821 γίνεται η Τρίτη μάχη της Πολιορκίας του Λάλα, ίσως η πιο κρίσιμη, η μάχη στο Πούσι. Στο ύψωμα της Ανάληψης κοντά στο χωριό της Αχλαδινής (Ντάρτιζα τότε).
Το πρωί της 13ης Ιουνίου 1821 ο Γιουσούφ Πασάς ετέθη επικεφαλής 5.000 πεζών και ιππέων και εβάδισε κατά του Ελληνικού στρατοπέδου.
Οι Έλληνες φαίνονταν να αιφνιδιάζονται, αλλά η χρήση των κανονιών (που είχαν φέρει μαζί τους οι Επτανήσιοι) έκαναν τους Λαλαίους πολεμιστές να οπισθοχωρήσουν. Παράλληλα η διαμάχη των Ελλήνων αρχηγών στο Ελληνικό στράτευμα – ας μην ξεχνάμε ότι πρόκειται για μια από τις πρώτες κοινές εκστρατείες των Ελλήνων στα χρόνια της Επανάστασης και δικαιολογούνταν μια τέτοια διαμάχη, η ασυμφωνία δηλαδή, βοήθησε στην διαφυγή του Γιουσούφ προς το Λάλα.
Υπήρχε επίσης σαφής διαφορά πολεμικής εμπειρίας, ανάμεσα στα δύο στρατεύματα, αλλά και πρόβλημα εφοδιασμού τους Έλληνες (όπως ήταν η προμήθεια πυρίτιδας).
Η μάχη που καθόρισε την τύχη του Λάλα
Οι νεκροί και τραυματίες Έλληνες στη μάχη στο Πούσι ανέρχονται (σύμφωνα με τις μαρτυρίες που διασώθηκαν) από 70 έως 160, ενώ των Λαλαίων οι ανάλογες απώλειες από 150 έως 800 (μεγάλη απόκλιση).
Οι Έλληνες αγωνιστές, για να αποφύγουν νέα επίθεση, έσπευσαν να βρουν νέες θέσεις στην ευρύτερη περιοχή πίσω από το Πούσι (όπως οι Κεφαλλονίτες που κατέφυγαν σε Δίβρη και Λειβάρτζι Καλαβρύτων).
Οι Λαλαίοι ωστόσο δεν γνώριζαν τα της φυγής των Ελλήνων και έτσι, φοβούμενοι το αβέβαιο μέλλον νέων στρατιωτικών επιχειρήσεων, εγκατέλειψαν το Λάλα την 17η Ιουνίου 1821. Μέσω Πύργου και Γαστούνης κατέφυγαν στη Πάτρα, χωρίς να τους παρενοχλήσουν στην διαδρομή Έλληνες. Αυτό συνέβη είτε λόγω της απουσίας αναλόγων Ελληνικών στρατευμάτων, που όλα ήσαν στην πολιορκία του Λάλα, είτε λόγω του φόβου που ακόμα ενέπνεε η παρουσία των Λαλαίων.
Η Ελληνική επικράτηση ολοκληρώθηκε με την είσοδο και την πυρπόληση του Λάλα – μάλλον από τον Κωνσταντίνο Πετιμεζά.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η Ηλεία ήταν η πρώτη περιοχή της Πελοποννήσου που απελευθερώθηκε ολόκληρη πιο πριν από τις άλλες. Και αυτό διότι σε άλλα μέρη της Πελοποννήσου, οι Τούρκοι διατηρούσαν βάσεις και φρούρια υπό έλεγχο για πολλούς ακόμη μήνες ή και χρόνια. Οι περισσότεροι Έλληνες αρχηγοί μετά την λήξη της πολιορκίας του Λάλα στράφηκαν προς την Τριπολιτσά, η οποία θα έπεφτε στα χέρια των Επαναστατών στα τέλη του Σεπτεμβρίου 1821.
Ο περίφημος πίνακας του Von Hess που απεικονίζει τον Ανδρέα Μεταξά έφιππο στη Μάχη του Λάλα τον Ιούνιο του 1821.
Ονόματα αρχηγών Εκστρατείας και αριθμών αγωνιστών
ΑΧΑΪΟΗΛΙΔΟΣ: Γεώργιος Σισίνης, Νικόλαος Βιλαέτης, Χαράλαμπος Βιλαέτης, Παναγιώτης Φωτήλας.
ΓΟΡΤΥΝΙΑΣ: Γεώργιος Πλαπούτας, Δημήτριος Δεληγιάννης.
ΝΗΣΩΝ: Ανδρέας Μεταξάς, Κωνσταντίνος Μεταξάς, Διονύσιος Σεμπρικός, Βαγγέλης Πανάς.
ΟΛΥΜΠΙΑΣ: Νικόλαος Ζαρειφόπουλος, Τζανέτος Χριστόπουλος.
Αριθμός Ελλήνων Αγωνιστών κατά την Εκστρατεία του Λάλα
Κατά τον Πλαπούτα καταμετρήθησαν οι Έλληνες, δια να γνωρίζωσι τα δυνάμεις των, και ευρέθησαν πραγματικοί στρατιώτες ως εξής:
Γαστουναίοι υπό τους Σισίνην και Πετμεζάν ως έγγιστα: 1.200
Πύργιοι υπό τον Βιλαέτην (αδελφόν φονευθέντος): 300
Γορτύνιοι υπό Δ. Δεληγιάννην: 800
Γορτύνιοι υπό Γ. Πλαπούταν: 400
Καλαβρυτινοί υπό Φωτήλαν: 400
Φαναρίται (Ολύμπιοι) υπό Τζ. Χριστόπουλον: 300
Επτανήσιοι υπό αδελφούς Μεταξά: 700
ΣΥΝΟΛΟ: 4.400
Στο Πούσι σήμερα υπάρχει ένα λιτό αλλά μικρό και φθαρμένο στο πέρασμα των χρόνων μνημείο, προς τιμή των ηρώων, για να θυμίζει εκεί το γεγονός της Ελληνικής νίκης ενώ δίπλα υπάρχει ο ιερός ναός της Αναλήψεως του Σωτήρος, που κατασκεύασε ο Ελληνικός στρατός.
