Η νέα χρονιά υποτίθεται ότι θα ήταν αυτή που θα άφηνε οριστικά πίσω της την πανδημία, θα παγίωνε τη δυναμική ανάκαμψη της παγκόσμιας οικονομίας και θα έβαζε τα θεμέλια της «Πράσινης Μετάβασης».
Ωστόσο, τα πράγματα δεν δείχνουν να κινούνται σε αυτή την κατεύθυνση. Αντιθέτως, πιο σωστό είναι να μιλήσουμε για μια χρονιά που ξεκινά με όλα τα μέτωπα ανοιχτά.
1. Η πρόκληση της επικείμενης κλιματικής καταστροφής
Δεν είναι τυχαίο ότι σήμερα στις κινητοποιήσεις για το κλίμα κυριαρχούν οι νέοι. Αρκεί να σκεφτούμε ότι οι σημερινοί έφηβοι όταν θα πλησιάζουν τα 50 θα ζουν σε έναν πλανήτη όπου αρκετές περιοχές θα είναι κυριολεκτικά αβίωτες. Παρά την προσπάθεια που έγινε να παρουσιαστεί η COP26 ως ένα αποφασιστικό βήμα για την απεξάρτηση από τον άνθρακα, κυρίως μέσα από τις νέες δεσμεύσεις που ανέλαβαν τα κράτη, εντούτοις δεν είναι καθόλου δεδομένο ότι θα επιτευχθούν οι στόχοι σε μια παγκόσμια οικονομία όπου σημαντικό μέρος της ανάπτυξης εξακολουθεί να περνά από την αύξηση της κατανάλωσης ορυκτών καυσίμων.
Επιπλέον, οι πραγματικές αντιφάσεις που διαπερνούν τις στρατηγικές για τη μείωση των εκπομπών του διοξειδίου του άνθρακα και των άλλων αερίων του θερμοκηπίου, όπως είναι το γεγονός ότι οι φτωχότερες χώρες προφανώς και αντιδρούν σε μέτρα που ισοδυναμούν με το να μην πετύχουν για τους κατοίκους τους μια ευημερία που στη Δύση θα τη θεωρούσαμε τουλάχιστον αυτονόητη, παραμένουν ενεργές. Το ίδιο ασαφές παραμένει με ποιο μηχανισμό θα μπορέσουν επιτευχθούν τόσο μεγάλες αλλαγές στις μεταφορές, στα ταξίδια αλλά και στο ίδιο το παραγωγικό και καταναλωτικό μοντέλο που είναι απαραίτητες για να μπορέσουμε να φτάσουμε σε στόχους net-zero.
Ίσως, για αυτόν τον λόγο πληθαίνουν και οι φωνές που υποστηρίζουν ότι στην πραγματικότητα μόνο η ριζική κοινωνική αλλαγή μπορεί να απαντήσει στην κλιματική αλλαγή.
2. Η πανδημία είναι ακόμη εδώ
Σχεδόν δύο χρόνια μετά την ανακοίνωση για την εμφάνιση του νέου κοροναϊού, η πανδημία είναι ακόμη ενεργή και δείχνει να μπαίνει σε μια νέα φάση κορύφωσης, με την επέκταση της ιδιαίτερα μεταδοτικής παραλλαγής Όμικρον. Αυτό σημαίνει ότι τουλάχιστον ένα σημαντικό μέρος του 2022 θα σφραγιστεί από την πρόκληση αυτής της σημαντικής υγειονομικής κρίσης.
Η διαπίστωση ότι τα εμβόλια – η άνιση κατανομή των οποίων ανάμεσα στον Παγκόσμιο Βορρά και τον Παγκόσμιο Νότο είναι μια από τις αιτίες της εμφάνισης νέων παραλλαγών του ιού – δεν αποτέλεσαν το «διαβατήριο ελευθερίας», παρότι κατάφεραν να μειώσουν σημαντικά τη σοβαρή νόσηση και τους θανάτους, η δεδομένη επίγνωση ότι τα μέτρα τύπου λοκντάουν έχουν όρια και τεράστιο κοινωνικό κόστος, η συνειδητοποίηση ότι οι στρατηγικές τύπου zero covid αφορούν κυρίως νησιωτικές χώρες που μπορούν να «σφραγίσουν» τα σύνορά τους, η κούραση από τα μέτρα, όλα αυτά εγείρουν δυσκολίες την προσπάθεια των κυβερνήσεων να καταφέρουν – με το μικρότερο δυνατό κόστος σε ζωές στη διαδρομή – ο ιός να γίνει ενδημικός και όχι πανδημικός.
Την ίδια ώρα παρά την τεράστια κινητοποίηση επιστημονικών πόρων, ένα μίγμα ανάμεσα σε ρητορικές παλινωδίες των υπευθύνων, φόβο και την απήχηση των συνωμοσιολογικών αντιλήψεων έχουν δημιουργήσει μια κρίση στην εμπιστοσύνη στην επιστήμη για κομμάτια των κοινωνιών που είναι μειοψηφικά, αλλά όχι ασήμαντα.
3. Η αβέβαιη ανάκαμψη της παγκόσμιας οικονομίας
Η παγκόσμια οικονομία είναι σε μια φάση ανάκαμψης. Αυτό, άλλωστε, υπογραμμίζουν και φαινόμενα όπως η αύξηση του πληθωρισμού, αποτέλεσμα της αυξημένης ζήτησης και των προβλημάτων που ακόμη υπάρχουν στις εφοδιαστικές αλυσίδες. Όμως, την ίδια στιγμή δεν είναι καθόλου δεδομένο ότι όταν εξαντληθεί η μεταπανδημική δυναμική, η ανάκαμψη θα είναι, ιδίως για τις αναπτυγμένες οικονομίες, ρωμαλέες ή εάν θα έχουμε επανάληψη της αναιμικής ανάκαμψης που παρατηρήθηκε στις αναπτυγμένες οικονομίες μετά την κρίση του 2008, αυτή τη φορά μάλιστα χωρίς την Κίνα, που μπαίνει σε φάση «ωρίμανσης», να αντισταθμίζει με τους δικούς της ρυθμούς ανάπτυξης.
Δεν είναι τυχαίο ότι αρκετοί υπογραμμίζουν ότι σταδιακά φτάνουμε σε μια συνθήκη όπου βλέπουμε τα όρια στη δυνατότητα να έχουμε υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, είτε αυτό αφορά την επίπτωση των τεχνολογικών καινοτομιών (που δεν συγκρίνονται με την επαναστατική επίπτωση προηγούμενων κυμάτων τεχνικής εξέλιξης), είτε με παραμέτρους όπως η πίεση από την ανάγκη οικολογικής βιωσιμότητα, είτε με τη στροφή προς τις υπηρεσίες. Αυτό βέβαια δεν αναιρεί την παράλληλη διαπίστωση ότι η ανισότητα ως προς τα εισοδήματα και κυρίως ως προς τον πλούτο τείνει να αυξάνεται σε σημαντικό βαθμό. Σε κάθε περίπτωση, είναι σαφές ότι μια σειρά από οικονομικές βεβαιότητες θα δοκιμαστούν, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, τα επόμενα χρόνια.
4. Η κρίση εμπιστοσύνης στην επιστήμη
Παρότι ζούμε σε μια εποχή που σφραγίζεται από την καταλυτική παρουσία επιστημονικών γνώσεων και επιτευγμάτων σε όλες τις όψεις της ζωής μας, εντούτοις η περίοδος της πανδημίας έδειξε ότι υπάρχει ακόμη ένας μεγάλος βαθμός δυσπιστίας απέναντι στην επιστήμη. Η κυριαρχία συνωμοσιολογικών θεωριών, ιδίως σε σχέση με την πανδημία, συνέπεσε με την αδυναμία των ίδιων των επιστημόνων να χειριστούν την πραγματική αβεβαιότητα των δικών τους πορισμάτων για ένα φαινόμενο σε εξέλιξη, με αποτέλεσμα συχνά να προσφέρουν «βεβαιότητες» που γρήγορα διαψεύδονται.
Αυτό με τη σειρά του θέτει την πρόκληση μιας πιο κριτικής και αναστοχαστικής σχέσης με την επιστήμη, με επίγνωση των πραγματικών ορίων της και ταυτόχρονα την ανάγκη ενός πραγματικού κινήματος εκλαΐκευσης που να μπορέσει να διαλύσει ένα μεγάλο φάσμα από μύθους που παραμένουν ενεργοί. Σε κάθε περίπτωση η εκρηκτική συνύπαρξη της τεχνολογικής προόδου και όλων των παραλλαγών του σύγχρονου ανορθολογισμού αναμένεται να αποτελέσει μία από τις μεγάλες προκλήσεις των επόμενων ετών.
5. Τα πολλά πρόσωπα της ακροδεξιάς
Την ώρα που ή Δύση, με προεξάρχουσες τις ΗΠΑ, προσπαθούν να αναγάγουν τη συμμόρφωση με μια ορισμένη εκδοχή φιλελεύθερης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας ως κριτήριο για τις νέες διαιρέσεις στον πλανήτη, η πραγματικότητα είναι ότι διάφορες παραλλαγές της ακροδεξιάς εξακολουθούν να σηκώνουν κεφάλι, είτε ως αυτοτελή ρεύματα είτε πλευρές της πολιτικής και των mainstream κομμάτων. Από το φαινόμενο Ζεμούρ παράλληλα με τη σταθερή απήχηση του Εθνικού Συναγερμού (τέως Εθνικού Μετώπου) στη Γαλλία, μέχρι τις διάφορες ισχυρές εκλογικά εκδοχές ακροδεξιάς σε Ευρωπαϊκές κυβερνήσεις (συμπεριλαμβανομένων και κυβερνήσεων όπως η Ουγγρική όπου είναι κυρίαρχο ρεύμα) μέχρι τις μεταλλάξεις των Ρεπουμπλικάνων στις ΗΠΑ (ιδίως μετά την εποχή Τραμπ) η απήχηση ακροδεξιών αντιλήψεων παραμένει ισχυρή και συντονίζεται με ευρύτερα ρεύματα νεοσυντηρητικών, αυταρχικών και ρατσιστικών αντιλήψεων. Επιπλέον, την ίδια ώρα που αποκηρύσσονται για λόγους πολιτικού ανταγωνισμού οι φορείς δεν ισχύει το ίδιο για τις απόψεις: από τη διακινδύνευση του δικαιώματος στην άμβλωση στις ΗΠΑ μέχρις την ολοένα και μεγαλύτερη μετατόπιση των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων σε αντιμεταναστευτικές πολιτικές.
Ειδικά η τελευταία διάσταση είναι ιδιαίτερα σημαντική. Την ώρα που αποκηρύσσεται ποικιλοτρόπως η ακροδεξιά, ιδίως στην Ευρώπη, η πολιτική της λογική έχει ηγεμονεύσει σε κρίσιμες πλευρές της ασκούμενης πολιτικής, ιδίως στα θέματα που αφορούν τους πρόσφυγες και τους μετανάστες, όπως αποτυπώνεται στη λογική της «Ευρώπης-Φρούριο».
6. Η επιστροφή του πληθωρισμού
Για χρόνια είχε θεωρηθεί ότι είχε πάψει να αποτελεί πρόβλημα. Για την ακρίβεια, είχε αρχίσει να θεωρείται μεγαλύτερο πρόβλημα η απουσία του, ιδίως όταν αυτή συνδεόταν με μια συνθήκη παρατεταμένης οικονομικής στασιμότητας, ή, ακόμη χειρότερα, ύφεσης.
Όμως, στο τοπίο μετά την πανδημία έπαψε να είναι πρόβλημα ο αποπληθωρισμός και το βλέμμα είναι στραμμένο στις αυξήσεις στον πληθωρισμό. Και παρότι ακόμη και η ΕΚΤ έβαλε νερό στο κρασί της αποδεχόμενη ότι μικρές αποκλίσεις δεν είναι τόσο μεγάλο πρόβλημα, εντούτοις είναι ενεργή η συζήτηση πάνω στο εάν έχουμε να κάνουμε με ένα συγκυριακό πρόβλημα, που αντανακλά περισσότερο την απότομη αύξηση της ζήτησης μετά το τέλος της πανδημίας και τα προβλήματα που υπάρχουν σε εφοδιαστικές αλυσίδες ιδιαίτερα ευάλωτες σε επιμέρους αναταράξεις όπως π.χ. η καραντίνα σε ένα σημαντικό διαμετακομιστικό κέντρο στην Κίνα, ή εάν αντίθετα επιστρέφει ο εφιάλτης του «στασιμοπληθωρισμού». Την ίδια ώρα η μία μετά την άλλη χώρα ανακαλύπτει τις άνισες επιπτώσεις του πληθωρισμού, καθώς για τα φτωχότερα στρώματα δεν είναι απλώς τροποποίηση μιας παραμέτρου, αλλά αρνητική αναδιανομή εισοδήματος και πραγματική επιδείνωση της κοινωνικής τους συνθήκης.
7. Η διαρκής πρόκληση της αναμέτρησης με τον ρατσισμό και τις διακρίσεις
Σε πείσμα μιας προσπάθειας να υπογραμμιστεί ότι οδεύουμε σε κοινωνίες πιο δημοκρατικές και ανεκτικές, η πραγματικότητα είναι ότι ο ρατσισμός, ο σεξισμός και ένα φάσμα από διακρίσεις παραμένουν ενεργές. Αυτό φαίνεται στο εσωτερικό των κρατών αλλά και στα εμπόδια, συχνά θανάσιμα, που υψώνονται στις προσφυγικές και μεταναστευτικές ροές, μετατρέποντας τα «περάσματα», από τα σύνορα ΗΠΑ – Μεξικού μέχρι τη Μεσόγειο σε πεδία θανάτου.
Την ίδια ώρα συνεχίζεται και η συζήτηση για την «πολιτική των ταυτοτήτων». Από τη μια, υπάρχει ένα αντιφατικό σύνολο φωνών που διαρκώς διατυπώνει φόβους για την επέκταση των μέτρων που άπτονται των πολιτικών των ταυτοτήτων, θεωρούν ότι υπάρχει ο κίνδυνος μιας cancel culture και γενικά θεωρούν ότι το όλο θέμα χαρακτηρίζεται από μεγαλύτερο θόρυβο από όσο του αναλογεί. Όμως, υπάρχει η και η άλλη πλευρά: αυτή που υπογραμμίζει ότι εξακολουθούμε να έχουμε τεράστια προβλήματα σεξισμού και έμφυλων διακρίσεων, αλλά και όλη την κληρονομιά της αποικιοκρατίας και ενεργές μορφές ρατσισμού, τόσο αυθόρμητου όσο και θεσμοποιημένου, που στο όριό τους σημαίνουν ότι δεν μετρούν όλες οι ζωές εξίσου (όπως τραγικά διαπιστώνει η Αμερική), οπότε ένα ελάχιστο βήμα είναι ακόμη και στο επίπεδο ζητημάτων όπως ο γλωσσική έκφραση ή το περιεχόμενο των σχολικών αναλυτικών προγραμμάτων να γίνουν βήματα προς κοινωνίες πιο ανεκτικές, ίσες και συμπεριληπτικές.
8. Ανάπτυξη ή αποανάπτυξη
Με την κλιματική αλλαγή να προκαλεί ολοένα και μεγαλύτερη ανησυχία και την ίδια στιγμή οι προτεινόμενες για την αντιμετώπισή της λύσεις να περιλαμβάνουν πολύ μεγάλες αλλαγές στην παραγωγική διάρθρωση αλλά και στις καταναλωτικές συμπεριφορές των ανθρώπων δεν είναι λίγοι εκείνοι αυτοί που υποστηρίζουν ότι στην πραγματικότητα μόνο με μια συνειδητή προσπάθεια «αποανάπτυξης» μπορούμε να αντιμετωπίζουμε την πρόκληση μιας παραγωγής και μιας κατανάλωσης πραγματικά βιώσιμης, δηλαδή μέσα από τη συνειδητή προσπάθεια να μειώσουμε το παραγωγικό, καταναλωτικό και ενεργειακό μας αποτύπωμα, την πραγματική μας επίπτωση, στον πλανήτη.
Ωστόσο, υπάρχουν και αυτοί που υπογραμμίζουν ότι όχι μόνο οποιοδήποτε βήμα προς τη βελτίωση των συνθηκών ζωής μεγάλου μέρους του παγκόσμιου πληθυσμού περνάει μέσα από την ακόμη μεγαλύτερη οικονομική ανάπτυξη, αλλά και όλα αυτά που πρέπει να γίνουν για να αντιμετωπίσουμε την κλιματική αλλαγή, από την «Πράσινη Μετάβαση» μέχρι όλες τις αναγκαίες τεχνολογικές αλλαγές μπορούν να συνεισφέρουν αποφασιστικά σε ένα νέο αναπτυξιακό υπόδειγμα, καθώς θα συνεισφέρουν στην κινητοποίηση μεγάλων πόρων, από την κατασκευή των υποδομών των ΑΠΕ μέχρι όλες τις νέες «πράσινες συσκευές» και οχήματα που θα χρειαστεί να παραχθούν.
9. Οι πολλαπλές ανισότητες
Το πιο πλούσιο 10% του παγκόσμιου πληθυσμού σήμερα λαμβάνει το 52% του παγκοσμίου εισοδήματος, ενώ το φτωχότερο 50% του παγκοσμίου πληθυσμού λαμβάνει μόνο το 8.5%. Το φτωχότερο μισό του παγκοσμίου πληθυσμού σχεδόν δεν έχει καθόλου πλούτο, αφού του αναλογεί μόλις το 2% του παγκοσμίου πλούτου. Αντιθέτως, το πιο πλούσιο 10% του παγκοσμίου πληθυσμού κατέχει το 76% όλου του πλούτου στον πλανήτη. Επιπλέον, το 10% αυτών που ευθύνονται για τις μεγαλύτερες εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα είναι υπεύθυνο για σχεδόν το 50% του συνόλου των εκπομπών, ενώ το κατώτερο 50% παράγει το 12% του συνόλου των εκπομπών. Όπως και να το κοιτάξει κανείς, είτε μιλάμε για το εισόδημα και τον πλούτο, είτε για τη συμβολή σε πλανητικά προβλήματα όπως είναι η κλιματική αλλαγή, ο πλανήτης μας παραμένει ένας εξαιρετικά άνισος πλανήτης – και σε ορισμένες πτυχές του γίνεται ολοένα και ανισότερος. Όμως, την ίδια στιγμή η ριζική αναδιανομή – εισοδήματος, πόρων, τεχνολογικών και επιστημονικών δυνατοτήτων – αντιμετωπίζεται από επιφυλακτικά έως εχθρικά από μεγάλο μέρος των κυβερνήσεων αλλά και του κόσμου της επιχειρηματικότητας.
10. Ένα νέο αριστερό κύμα;
Η καθαρή νίκη του Γκαμπριέλ Μπόριτς στις προεδρικές εκλογές στη Χιλή, σε συνέχεια ενός μεγάλου κινήματος διαμαρτυρίας που προκάλεσε ευρύτερες ανακατατάξεις και πυροδότησε μια διαδικασία διαμόρφωσης νέου συντάγματος, έκανε πολλούς να μιλήσουν για ένα νέο αριστερό κύμα στη Λατινική Αμερική, σε συνέχεια του «ροζ κύματος» της δεκαετίας του 2000. Από ορισμένες απόψεις υπάρχουν στοιχεία που κατατείνουν σε αυτό: η εκλογή του Πέδρο Καστίγιο στο Περού, η εκλογή Μπόριτς, η προοπτική νίκης του Λούλα σε βάρος του Μπολσονάρο στις εκλογές του 2022 στη Βραζιλία, η επιστροφή του MAS στην εξουσία στη Βολιβία, όλα αυτά συγκλίνουν σε αυτή την κατεύθυνση, παρότι στις βουλευτικές εκλογές στην Αργεντινή ήταν η Κεντροδεξιά που ήταν ο μεγάλος νικητής.
Βεβαίως το ερώτημα είναι εάν όλη αυτή η υπαρκτή κοινωνική δυναμική, που έχει εκφραστεί με ποικίλους τρόπους θα μετατραπεί και σε πραγματική πολιτική δυναμική που θα αφήσει περισσότερο απτά αποτελέσματα σε σχέση με το προηγούμενο ανάλογο κύμα. Το ερώτημα είναι εάν αυτό θα τροφοδοτήσει και ανάλογες δυναμικές και σε άλλα σημεία του πλανήτη, ιδίως εάν αναλογιστούμε το βάρος της αποτυχίας ανάλογων εγχειρημάτων στον ευρωπαϊκό Νότο ή τις δυσκολίες να γίνουν πράξη ακόμη και τα όχι ιδιαίτερα ριζοσπαστικά σχέδια του Τζο Μπάιντεν.
Ερώτημα που καταδεικνύει και το ανοιχτό ερώτημα γιατί παρά την εμφανή διάψευση βασικών νεοφιλελεύθερων θέσεων για τη υποτιθέμενη ικανότητα της αγοράς να δίνει λύσεις δεν έχει μπορέσει να αναδειχθεί μια πειστική αριστερή εναλλακτική λύση, τουλάχιστον για τις αναπτυγμένες χώρες.
ΠΗΓΗ: in.gr
