Η ΠΡΩΤΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΕΙ
του Κωνσταντίνου Αντωνόπουλου – Αρχαιολόγου
Οι Ολυμπιακοί Αγώνες και ο ρόλος των λιμανιών της Κυλλήνης και της Φειάς
Οι Ολυμπιακοί Αγώνες τελούνταν κάθε τέσσερα χρόνια, τον όγδοο μήνα του ημερολογίου των Ηλείων, την πρώτη Πανσέληνο, μετά το θερινό ηλιοστάσιο. Από την αναδιοργάνωση τους το 776 π.Χ. μέχρι και το 684 π.Χ. οι Ολυμπιακοί Αγώνες διαρκούσαν μια ημέρα. Σταδιακά ως την κλασική εποχή τα αγωνίσματα αυξήθηκαν σε δεκαοκτώ, και έτσι αυξήθηκε αντίστοιχα σε πέντε ημέρες η διάρκεια της ολυμπιακής γιορτής. [βλ. Εικ. 11]
Εικ. 11 Το Θέατρο της Ήλιδας. Διακρίνεται επίσης το ξύλινο θέατρο δίπλα στις εγκαταστάσεις της Παλαιάς Αρχαιολογικής Συλλογής της Ήλιδας. Στο φόντο ο λόφος της αρχαίας ακρόπολης. Αεροφωτογραφία. Αρχείο Ζ΄ ΕΠΚΑ.
Η Ήλιδα, πρωτεύουσα του κράτους των Ηλείων στην εύφορη κοιλάδα της Ήλιδας, δίπλα στον Πηνειό ποταμό, και η Ολυμπία. Με το Ιερό του Διός ιδρυμένο στη συμβολή του Αλφειού με τον Κλαδέο. Μοιράζονταν το βάρος της διεξαγωγής του κορυφαίου θρησκευτικού, πολιτικού και αθλητικού γεγονότος. Στην οικοδομική εξέλιξη τόσο της πρωτεύουσας όσο και του Ιερού αποτυπώνεται η προοδευτική άνθηση, διάδοση και απήχηση των Ολυμπιακών Αγώνων μέσα στο πέρασμα των αιώνων. Όπως είναι γνωστό, στην Ήλιδα, ένα μήνα πριν από την έναρξη των αγώνων. Συνέρρεαν οι αθλητές από όλο τον ελληνικό κόσμο, προκειμένου να προπονηθούν στα δύο γυμνάσια και την παλαίστρα της. Από τους ελλανοδίκες, τους κριτές των αγώνων, κατατάσσονταν σε ομάδες κατά ηλικία και αγώνισμα. Κρίνονταν αν είχαν προετοιμαστεί σκληρά στην πατρίδατους, ώστε να λάβουν μέρος στους Ολυμπιακούς Αγώνες. Κατά τον μήνα των προπονήσεων στην Ήλιδα, οι αθλητές συνέρχονταν από τις κακουχίες του ταξιδιού. Είτε αυτό ήταν θαλάσσιο, είτε ηπειρωτικό. Δύο μέρες πριν από την έναρξη των αγώνων σχηματιζόταν η Ιερά Πομπή. Που ξεκινούσε τη μεγαλοπρεπή πορεία της προς την Ολυμπία. Επικεφαλής της πομπής ήταν οι ιερείς, οι ελλανοδίκες και οι αξιωματούχοι της Ήλιδας. Καθώς και οι θεωρίες, οι επίσημες αντιπροσωπείες των ελληνικών πόλεων. Ακολουθούσαν οι αθλητές, οι προπονητές και λοιποί συνοδοί τους, οι κήρυκες και οι σαλπιγκτές. Τον κύριο όγκο της πομπής αποτελούσαν οι πολίτες της Ήλιδας. Κι οι πολυάριθμοι ξένοι προσκυνητές που κουβαλούσαν μαζί τους αφιερώματα, πλούσιες προσφορές και ζώα προς θυσία27. [βλ. Εικ. 12]
Για τη μετάβασή τους αυτή, διάρκειας δύο ημερών, ακολουθούσαν την Ιερά Οδό, την πεδινή διαδρομή μήκους 300 συνολικά σταδίων (57 περίπου σημερινών χιλιομέτρων). Που συνέδεε τη μητρόπολη του ολυμπισμού Ήλιδα με την Ιερή Άλτη. Στην επικράτεια του αρχαίου δήμου των Λετρίνων, κοντά στη σημερινή κοινότητα του Αγίου Ιωάννη Πύργου. Η Ιερά Οδός συναντούσε τον δρόμο που οδηγούσε στο λιμάνι της Φειάς28. Οι Λετρίνοι ήταν η κώμη όπου η Πομπή διανυκτέρευε. Όπότε δινόταν η δυνατότητα στους ξένους προσκυνητές που κατέφθαναν διαρκώς με πλοία στο λιμάνι της Φειάς να ενσωματωθούν σε αυτήν. Την επομένη ημέρα, η Ιερά Πομπή ανασυντασσόταν και ενισχυμένη με τα νέα μέλη της συνέχιζε και ολοκλήρωνε τη μετάβασή της στην Ολυμπία. Γεγονός που σηματοδοτούσε την έναρξη μιας ακόμη Ολυμπιάδας. Ήδη από τους πρώιμους χρόνους καθιέρωσής τους, οι Αγώνες έγιναν δημοφιλείς. Πέραν των αυτοχθόνων, χιλιάδες προσκυνητών προσέρχονταν στο μεγάλο πανελλήνιο κάλεσμα της Ολυμπίας. Ώστε να ζήσουν από κοντά τη συγκίνηση των τελετών και των αγώνων σε μια εποχή που τα ταξίδια ήταν δύσκολα, πολυήμερα, επικίνδυνα αλλά και δαπανηρά. [βλ. Εικ. 13]
Βάσει των διαστάσεων του Σταδίου και του Ιπποδρόμου της Ολυμπίας και της εκτιμώμενης χωρητικότητας τους. Υπολογίζεται πως στα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ. οι ανωτέρω εγκαταστάσεις υποδεχόταν περίπου 24.000 θεατές. Ενώ από τα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. και έπειτα μπορούσαν να φιλοξενήσουν πάνω από 40.000 θεατές29. [βλ. Εικ. 14]
Μεγάλο πλήθος τόσο αθλητών όσο και επισκεπτών. Κυρίως αυτοί που δεν προέρχονταν από την ηπειρωτική Ελλάδα. Επέλεγαν το από θαλάσσης ταξίδι με πλοίο και έφταναν στην Ήλιδα και την Ολυμπία μέσω των λιμανιών της Κυλλήνης και της Φειάς. Το θαλάσσιο ταξίδι για οποιοδήποτε σκοπό περιορίζονταν στους καλοκαιρινούς μήνες, από τον Μάιο ως τον Οκτώβριο. Όταν οι καιρικές συνθήκες ήταν σταθερές και οι άνεμοι ευνοϊκοί30. Για να προσεγγίσει κανείς τα λιμάνια της Κυλλήνης και της Φειάς από τις πόλεις στα παράλια της Μεσογείου και του Εύξεινου Πόντου. Έπρεπε να ταξιδεύει ημέρες ίσως και εβδομάδες31. Τη διάρκεια του ταξιδιού καθόριζαν κυρίως οι καιρικές συνθήκες, αλλά και άλλοι παράγοντες. Όπως η πειρατεία και η διαθεσιμότητα των πλοίων. [βλ. Εικ. 15]
Οι περισσότεροι ταξίδευαν με εμπορικά πλοία, δεδομένου ότι δεν υπήρχαν επιβατηγά που να εκτελούν προγραμματισμένα δρομολόγια. Όσοι ήθελαν να ταξιδέψουν έπρεπε να κατεβούν στο λιμάνι και να περιμένουν να βρεθεί πλοίο. Που θα κατευθυνόταν στο λιμάνι που ήθελαν να πάνε ή σε κάποιο ενδιάμεσο, όπου θα εύρισκαν πλοίο για τον τελικό τους προορισμό32. Ωστόσο, δεν αποκλείεται η χρήση ιδιόκτητων πλοίων, κυρίως από ευκατάστατους επισκέπτες και αθλητές. Όπως ο Φάυλλος33 από τον Κρότωνα της Καλαβρίας, ο οποίος μάλιστα είχε νικήσει τρεις φορές στα Πύθια.
Τα εμπορικά πλοία της κλασικής εποχής είχαν κατά μέσο όρο περίπου τριάντα μέτρα μήκος. Κι ήταν ικανά να μεταφέρουν φορτίο βάρους εκατό τόνων. Οι ναυβάτες, δηλαδή οι επιβάτες και οι υπηρέτες, κοιμόνταν στο κατάστρωμα. Αφού μόνο ο καπετάνιος και ο πλοιοκτήτης, που συνήθως ήταν και ο έμπορος του φορτίου, είχαν στη διάθεσή τους στεγασμένους χώρους. Για να προστατεύονται κάπως από τα καιρικά φαινόμενα. Πριν από την επιβίβασή τους είχαν πληρώσει τον απαιτούμενο ναύλο, το αντίτιμο της μεταφοράς τους. Κι είχαν εξασφαλίσει τη συνήθως ξηρά τροφή που θα χρειάζονταν καθ’όλη τη διάρκεια του ταξιδιού. Καθώς σπάνια μαγείρευαν πάνω στο πλοίο.
Το νερό και το κρασί το εξασφάλιζαν από τους αμφορείς που κουβαλούσαν τα εμπορικά πλοία στα αμπάρια τους 34. Οι κίνδυνοι του θαλάσσιου ταξιδιού ήταν πολλοί 35 και στη μακρά διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώνων έχουν από τις πηγές αναφερθεί διάφορα ατυχή συμβάντα, όπως το ναυάγιο του πλοίου που μετέφερε την επίσημη αποστολή των Συρακουσών στους Ολυμπιακούς Αγώνες κατά το ταξίδι της επιστροφής της36 τον 4ο αιώνα π.Χ.
Μεγάλος ήταν και ο φόβος της πειρατείας, παρόλο που οι ταξιδιώτες με προορισμό τους την Ολυμπία προστατεύονταν από την Ιερή Εκεχειρία. Στα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. ο Αθηναίος Φρύνων έπεσε θύμα πειρατείας καθώς ταξίδευε για την Ολυμπία, προκειμένου να παρακολουθήσει τους αγώνες37, ενώ αρκετούς αιώνες αργότερα, το 72 π.Χ., ο διάσημος αθλητής Ατυάνας από το Αδραμύτιο δολοφονήθηκε από πειρατές38. Γι’αυτό, οι διοργανωτές και κριτές των αγώνων δέχονταν ως λόγους για την καθυστερημένη προσέλευση στους αγώνες μόνο την ασθένεια, την πειρατεία ή το ναυάγιο. Ένας Αιγύπτιος αθλητής, ο Απολλώνιος, ισχυρίστηκε ότι αντίθετοι άνεμοι κράτησαν καθηλωμένο το πλοίο του στις Κυκλάδες39, προσπαθώντας να εξαπατήσει τους κριτές για τον λόγο της καθυστερημένης προσέλευσής του στους Ολυμπιακούς Αγώνες.
Ένας άλλος, όμως, αθλητής από την Αλεξάνδρεια τον κατήγγειλε, λέγοντας ότι η πραγματική αιτία της καθυστέρησης ήταν ότι ο Απολλώνιος συμμετείχε σε άλλους αγώνες στην Ιωνία. Η περίφημη pax romana που ο Αύγουστος επέβαλε στη Μεσόγειο μετά τη ναυμαχία στο Άκτιο (31 π.Χ.) κατάφερε να εξαλείψει το πρόβλημα της πειρατείας που αποτελούσε θεσμό στη Μεσόγειο από τα αρχαία χρόνια. Η Κυλλήνη και η Φειά, πέραν των συνηθισμένων αναγκών του διαμετακομιστικού εμπορίου και της συγκοινωνίας του κράτους των Ηλείων, είχαν να αντιμετωπίσουν κάθε τέσσερα χρόνια το μεγαλύτερο μέρος των τεραστίων αναγκών που δημιουργούσε η διεξαγωγή των Ολυμπιακών Αγώνων.
Δύο μαρτυρίες μπορούν ενδεικτικά να μας δώσουν μια εικόνα σχετικά με τα υπερβολικά μεγέθη που διεκπεραιώνονταν μέσω των δύο λιμανιών της Ηλείας. Στην 91η Ολυμπιάδα, το 416 π.Χ., ο Αθηναίος Αλκιβιάδης δαπανώντας τεράστια ποσά παρουσίασε επτά τέθριππα στους αγώνες της Ολυμπίας κερδίζοντας πρώτη, δεύτερη και τέταρτη νίκη40. Το άλλο γεγονός αφορά τον ούτως ή άλλως υπερβολικό ως ιδιοσυγκρασία και προσωπικότητα Ρωμαίο αυτοκράτορα Νέρωνα, ο οποίος κατέφτασε στην Ολυμπία με τη συνοδεία του αποτελούμενη από 5000 νέους και δούλους και έλαβε μέρος στην 211η Ολυμπιάδα του 67 μ.Χ.41. Αν ανασυνθέσουμε την εικόνα που παρουσίαζαν τα δύο λιμάνια, μπορούμε να φανταστούμε ότι ήταν κατειλημμένα από πλοία που είχαν αποβιβάσει ανθρώπους, ζώα και εμπορεύματα, καθώς και πολύτιμα αφιερώματα με προορισμό τους την Ήλιδα και το Ιερό της Ολυμπίας.
Ενδεικτική για το είδος, τον όγκο και τη μεγάλη διασπορά των τόπων προέλευσης των προϊόντων που διακινούνταν μέσω των λιμανιών είναι η αναφορά του Αθήναιου στους Δειπνοσοφιστές42. ο οποίος περιγράφει τα προϊόντα που διακινούνταν με τα πλοία: «…από την Κυρήνη βλαστάρια και βοδινά δέρματα, από τον Ελλήσποντο σκουμπριά και κάθε είδος παστό ψάρι, από τη Θεσσαλία μπούτια και πλευρά βοδινά, από τις Συρακούσες χοιρινά και τυρί, από την Αίγυπτο πανιά για τα πλοία και πάπυρους, από τη Συρία λιβάνι, από την Κρήτη θεόρατα κυπαρίσσια, από τη Λιβύη ελεφαντόδοντα, από τη Ρόδο σταφίδες και γλυκά σύκα…».
Δεδομένης της σπουδαιότητας των Ολυμπιακών Αγώνων και του ενδιαφέροντος που συγκέντρωναν, μπορούμε να υποθέσουμε ότι πολλά από τα παραπάνω προϊόντα κατέφθαναν και στα δύο λιμάνια της Ηλείας με εμπορικά πλοία, ώστε να διατεθούν προς πώληση και κατανάλωση στους πολυάριθμους και κάθε προέλευσης συντελεστές και συμμετέχοντες της μεγάλης αυτής γιορτής. Το καλοκαίρι της τέλεσης των Ολυμπιακών Αγώνων και για έναν μήνα τουλάχιστον, οι αποβάθρες των λιμανιών, αλλά και τα στενά μέσα στις μικρές πόλεις της Κυλλήνης και Φειάς θα έσφυζαν από ζωή και κίνηση. Όπως και αλλού, έτσι και στα δύο λιμάνια της Ηλείας θα υπήρχαν στοές και αποθήκες για τη διεξαγωγή των διαπραγματεύσεων και την αγοραπωλησία των διαφόρων προϊόντων που προορίζονταν τόσο για εισαγωγή όσο και για εξαγωγή. Στο λιμάνι του Πειραιά, υπήρχε το Δείγμα, η περίφημη Μακρά Στοά, το μέρος όπου οι Αθηναίοι αλλά και οι ξένοι έμποροι παρουσίαζαν δείγμα των προϊόντων τους.
Από τα δύο ηλειακά λιμάνια, τέλος, δεν πρέπει να έλλειπαν οι νεώσοικοι, δηλαδή τα στεγασμένα υπόστεγα στην ακτή για τη στέγαση των ανελκυσμένων σκαφών, όπως και τα νεώλκεια, το μέρος του λιμανιού για την επισκευή και ναυπήγηση πλοίων43. Εκτός από τους δούλους που ήταν φυσικό να υπάρχουν στο λιμάνι για τις φορτοεκφορτώσεις ή τη συντήρηση και επισκευή των πλοίων, οι αγοραπωλησίες που λάμβαναν χώρα έκαναν απαραίτητους τους «δανειστές», γνωστοί ως τραπεζίτες, οι οποίοι κάθονταν πίσω από τραπέζια σε καίρια πόστα στο λιμάνι και ήταν αυτοί που μπορούσαν να διαθέσουν κεφάλαια ή εγγυήσεις για τη ναύλωση πλοίων για οποιοδήποτε σκοπό. Άλλοι συντελεστές των οικονομικών δραστηριοτήτων στα λιμάνια ήταν οι αργυραμοιβοί, οι οποίοι αντάλλασσαν τα νομίσματα που έφερναν μαζί τους οι επισκέπτες και οι έμποροι με τα ντόπια ή το αντίθετο. Υπήρχαν βέβαια και νομίσματα που ήταν διεθνώς αποδεκτά στις συναλλαγές, όπως οι γλαύκες, το νόμισμα των Αθηνών.
Στην Ηλεία, το καλοκαίρι των Ολυμπιακών Αγώνων και για όσο διάστημα αυτοί διαρκούσαν, τα κάθε μεγέθους και είδους πλοία παρέμεναν αγκυροβολημένα, περιμένοντας να μεταφέρουν με τη λήξη τους όλους τους επιβάτες πίσω στην πατρίδα τους και μαζί με αυτούς διάφορα γεωργικά προϊόντα των Ηλείων, όπως τη βύσσο, φημισμένο είδος λιναριού που καλλιεργούσαν στην εύφορη πεδιάδα της Κοίλης Ήλιδας, και άλλα αγροτικά και βιοτεχνικά είδη. Οπωσδήποτε, το πολυτιμότερο «φορτίο» ορισμένων πλοίων, καθώς απέπλεαν από την Κυλλήνη ή την Φειά, ήταν ο Κότινος, και σημαντικότερος επιβάτης ο Ολυμπιονίκης κάτοχός του, είτε επρόκειτο για τον Μίλωνα από τον Κρότωνα, τον Διαγόρα από τη Ρόδο, τον Θεαγένη από τη Θάσο και τόσους άλλους.
Το 393 μ.Χ., οι Ολυμπιακοί Αγώνες απαγορεύθηκαν με διάταγμα του Θεοδοσίου, όταν είχαν ήδη τελεστεί 293 Ολυμπιάδες. Μεσολάβησαν 1600 και πλέον χρόνια από τότε και, όπως είναι εύλογο, πολλά άλλαξαν. Στην εποχή μας, η Ολυμπία αποτελεί κορυφαίο αρχαιολογικό χώρο της Ελλάδος, μνημείο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Unesco. Όπως συνέβαινε στην αρχαιότητα, έτσι και σήμερα, το άλλοτε Ιερό του Διός δέχεται χιλιάδες επισκέπτες κάθε χρόνο από κάθε γωνιά τoυ πλανήτη. Ο κύριος όγκος των επισκεπτών καταφθάνει στην Ολυμπία ακολουθώντας τον ίδιο δρόμο τον οποίο και στην αρχαιότητα επέλεγαν οι επισκέπτες της, αυτόν της θαλάσσης. [βλ. Εικ. 16]
Το αντιδιαμετρικό της Φειάς σύγχρονο λιμάνι του Κατακόλου, έπειτα από διακοπή αιώνων, υποδέχεται ξανά τους όχι και τόσο ταλαιπωρημένους χιλιάδες ταξιδιώτες που συμμετέχουν στις εβδομαδιαίας συνήθως διάρκειας κρουαζιέρες. Χωρίς ίσως να το γνωρίζουν, οι ξένοι επισκέπτες θα ακολουθήσουν με τα πολυτελή πούλμαν τα χνάρια της αρχαίας διαδρομής από τη Φειά στην Ολυμπία και για λίγες μόνο ώρες θα φιλοξενηθούν στα ιερά χώματα της Ηλείας. [βλ. Εικ. 17]
Στο ίδιο λιμάνι θα επιστρέψουν και θα αναχωρήσουν για τους επόμενους προορισμούς τους, οι περισσότεροι έχοντας απολαύσει τη φύση και το κάλλος του ολυμπιακού τοπίου, κυρίως όμως αναγεννημένοι από το ολυμπιακό ιδεώδες, όπως και οι άνθρωποι της αρχαίας εποχής.
25 Βλ. Γιαλούρης 1957, 36-42.
26 Βλ. Γιαλούρης 1957, 42
27 Βλ. Γιαλούρης 1982, 128.
28 Βλ. Παπανδρέου 1991, 109 (= 1924).
29 Βλ. Crowther 2001, 38.
30 Ησ. Έργ. 624-684.
31 Βλ. Biliç 2009, 116-132.
32 Βλ. Τζαμτζής 2003, 56.
33 Ηρόδοτ. VIII 47.
34 Βλ. Τζαμτζής 2003, 52.
35 Ωστόσο, το δια της ξηράς ταξίδι μπορούσε να αποβεί περισσότερο επικίνδυνο. Βλ. Casson 2003. 36 Διόδ. XIV 109, 1-4.
37 Βλ. Crowther 2001, 42.
38 όπως υποσημ. αρ. 35. 39 Παυσ. V 21, 12-14.
40 Θουκ. VI 16, 1 ff., [Ανδ.] Κατά Αλκ. [IV] 26-31, Ισοκρ. Περί του ζεύγ. [XVI] 32-34, Πλουτ.
Αλκ. 12, 2.
41 Βλ. Mouratides 1985, 17.
42 Αθ. I 49.
43 Το επάγγελμα του ναυπηγού γνώρισε άνθηση κατά τον 5ο αιώνα, όταν στην Ηλεία
κατασκευάζονταν πλοία πολεμικά και άλλα για τη σύμμαχό της Σπάρτη. Βλ. Γιαλούρης 1996, 137.
ΠΗΓΗ: Historika V
